Sotsiologiya

Hokimiyat va hukmronlik tushunchalari siyosatdan boshqa sohalarda ham ishlatiladi. Ular, avvalo siyosiy fenomenlarni tahlil qilishda qo’llaniladi. “Avtoritet” tushunchasi aksariyat siyosiy jarayonlarga ta’sir ko’rsatishda ishlatiladi.

“Hokimiyat”, “hukmronlik” va “avtoritet” tushunchalari ko’p o’lchamli va teng bo’lmagan ijtimoiy munosabatlarning tarkibiy qismlarini anglatadi. Ular o’zida 3 aspektni ifodalaydi:

Birinchidan, ijtimoiy munosabatlar vaziyat bilan bog’liq bo’ladi. Ayrim olingan vaziyatni belgilash vaziyatning uzluksiz izchilligidan iborat.

Hokimiyat siyosiy sotsiologiyaning asosiy o’rganish predmeti hisoblanadi. Nima uchun bir odam boshqasiga bo’ysunadi. Chunki u yo kuchliroq, yo aqlliroq, tajribaliroq yoki boshliq bo’lgani uchun buyruq berish imkoniga ega. Demak, bo’ysunish asosida 2 xil tengsizlik yotadi:

• 
  tabiiy tengsizlik (fiziologik, intellektual);
  
• 
  ijtimoiy (maqomiy, iqtisodiy, ta’lim bo’yicha va h.k.)
  

Tabiiy tengsizlik asosida vujudga kelgan hokimiyat shaxslararo o’zaro ta’sir xarakteriga ega. Bunda shu vaziyatda konkret odamga bo’ysunamiz. Agar yangi vaziyatda u o’z ustunligini namoyish etolmasa, uning buyruqlariga bo’ysunmaymiz.

Ijtimoiy tengsizlik asosidagi hokimiyat shaxsiy xususiyatga ega emas. Masalan, xizmat paytida rahbar bizga yoqish yoki yoqmasligidan qa’tiy nazar unga bo’ysunamiz. Bunday hokimiyat barqaror xarakterga ega, buning sababi uning institutsionallashganidir.

Sotsiologiya fani ushbu tushunchalarning ijtimoiy munosabatlardagi barqarorligini o’rganadi. Shuning uchun ham biz “hokimiyat, hukmronlik va avtoritet” tushunchalarining munosabatlarini o’rganishimiz kerak. Ikkinchidan, ushbu munosabatlar jamlovchi hisoblanadi. “Hokimiyat” munosabatlari boshqa komponentlarni, jumladan, “avtoritet” tushunchasini ham o’z ichiga oladi. Hukmronlik munosabatlari, asosan, reglamentni belgilaydigan, “hukmronlar” bilan juda tor doirada aloqada bo’lishga imkon beradigan ijtimoiy institutlar yordamida amalga oshiriladi. Uchinchidan, ushbu tushunchalardan birining boshqalariga ta’siri kuchliroq bo’lishi mumkin.

Hokimiyat ko’plab ijtimoiy munosabatlar tarkibi sifatida namoyon bo’ladi. Bunda shaxs boshqalarning qarshiligiga qaramay o’z hukmronligini amalga oshirish imkoniga ega bo’ladi. Bir odam ikkinchisiga bo’ysunadi, u muayyan me’yor va sanktsiyalarga asoslanadi. M.Veber bu haqda shunday degan: “hokimiyat ijtimoiy munosabatlarda o’z irodasini qarshiliklarga qaramay amalga oshirish imkoniyatini anglatadi”. (“Xo’jalik va jamiyat”)

Bu erda faqat ijtimoiy hokimiyat, ya’ni kishilar ustidan hukmronlik nazarda tutiladi. Bu erda tabiat yoki narsalar ustidan hokimiyat haqida gap bormaydi, chunki narsalar ustidan hukmronlik ayni paytda kishilar ustidan hokimiyatning ham o’rnatilishini bildiradi.

Maks Veber hokimiyat tushunchasining “amorf” xarakterga ega ekanligini ta’kidlaydi. Gap iqtisodiy hukmronlik haqida ham bo’lishi mumkin (masalan, bozordagi hokimlik va h.k).

Hokimlik, shuningdek jismoniy kuch ishlatishdagi ustunlikdan ham kelib chiqishi mumkin (masalan, qurolga ega bo’lish). Zo’ravonlik bilan qo’rqitish zo’ravonlikka qaraganda katta ahamiyatga ega bo’lishi mumkin.

Hokimlik, shuningdek boshqalarga ham kerak bo’lgan axborotga ega bo’lishda ham ko’rinadi. Muayyan bilim yoki informatsiyaga ega bo’lish har doim ham hokimiyat manbai bo’la olmaydi. Informatsiya egalariga uning sheriklari bo’ysunganda yoki moddiy rag’batlantirilganda, ularning hokimiyati mustahkamlanadi, u iqtisodiy hukmronlikni amalga oshirishga yordam beradi.

Shu munosabat bilan ommaviy axborot vositalari ustidan hukmronlik o’rnatish haqida gapirish mumkin. Ushbu guruhning hukmronligi ommalashtirishi kerak bo’lgan axborot sir tutilgandagina amalga oshiriladi.

Demak, hokimlik turli shakllarda ifodalanishi mumkin. U nisbatan mustahkam, yoki obro’siz, qisman yoki total, rasmiy yoki norasmiy bo’ladi. Ayrim hollarda u kuchayib, mustahkamlanadi, hukmronlikda namoyon bo’ladi. Hukmronlik hokimiyatning o’ziga xos ko’rinishidir.

Ko’cha harakatini tartibga soluvchi hukmronlik qilmaydi. Korxona rahbari hukmronlik qiladimi, yo’qmi degan savolga ayrim hollarda javob berish qiyin. Korxona rahbari o’zi hukmronlik qilishi shart emas, u hukmronlikni amalga oshirishga yordam beradi.

Hukmronlik muayyan barqarorlikka ega. U bo’ysunish orqali amalga oshiriladi, bunda shaxs o’z irodasiga qarama-qarshi o’laroq bo’ysunadi. Odatda, hukmronlik qiluvchilar bo’ysunuvchilar tomonidan o’z ustunliklari ijobiy baholanishini xohlaydilar. Ular shu tariqa avtoritet (obro’, nufuz)ga ega bo’lishga ham intiladilar. O’zidan kuchli bo’lganga vaqti-vaqti bilan bo’ysunish hukmronlikning emas, balki hokimiyatning ko’rinishidir.

Hukmronlik qiluvchilar o’z hukmronliklarining qonuniy tan olinishiga intiladilar. Legitimlik (tan olish) va avtoritet bir narsa emas (aytib o’tish kerakki, legitimlik avtoritet tufayli amalga oshadi). Majburlash vositalaridan foydalanishni qonunlashtirmaydigan avtoritet ham mavjud bo’lib, u hukmronlikning har qanday munosabatlariga xosdir. Sotsiologiyada legitim hukmronlik haqida gap boradi, bunda tobe kishilar hukmronlik, bo’ysunishni va hukmron shaxslarning majburlashini jamiyatda mavjud bo’lgan me’yorlarning ifodalanishi deb hisoblaydi.

M.Veber hukmronlik nolegitim ham bo’lishi mumkin, deb hisoblaydi. Har qanday hukmronlik o’zining legitimligini tan olishlariga harakat qiladi. Har qanday hukmronlik siyosiy hukmronlik bo’lavermaydi. Siyosiy hukmronlik yuqori darajada tartibga solinadigan jamiyatning geterogen institutsionallashgan sistemachalari majmuida bo’ysunishning amalga oshirilishidir. U ijtimoiy sohada ko’plab sistemachalar va institutlarning tashkil etilgan tizimi zarurligini taqozo etadi. Ular quyidagi institutlar bo’lishi mumkin:

• 
  kommunikativ institutlar aloqa uchun xizmat qiladi. Hukmron guruhlar har doim bo’ysundirish yo’llari, vositalari, imkoniyatlariga ega. Ular mavjud vaziyat haqida axborot olishga intiladilar va undan bo’ysundirishda foydalanadilar.
  
• 
  bo’ysunishga majburlash institutlari (masalan, jismoniy kuch ishlata oladigan, shuningdek, siyosiy hokimiyat havfsizligiga tahdid soladigan ta’sirdan muhofaza qiluvchi tashkilotlar).