Sotsiologiya tarixi

 
 
 

---

9 
 
 
 
XIX asr psixologiyasi va sotsiologiyasi 
X1X asrning o’rtalarida psixologiyani mustaqil fan sifatida shakllanishi uchun qator 
ilmiy asoslar vujudga kela boshlagan. Psixologiya o’zining taraqqiyoti bo’yicha 
avval assotsiativ psixologiya yo’nalishi va keyinchalik emperik psixologiya 
vujudga kelgan bo’lsa, bu bilan u psixologiyaning mustaqil, fan sifatida shakllanishi 
uchun ma’lum asosini vujudga keltira boshlagan. X1X asrning o’rtalarida va 
ikkinchi yarmida psixologiyaning mustaqil fan sifatida ajrlib chiqishi uchun 
ob’ektiv sharoit vujudga kelgan. 1871 yilda T.Ribo frantsuz olimi psixologiya 
mustaqil fan bo’lishi kerak, chunki psixik hodisalar va ko’rinishlar shunchalik 
ko’pki, bularning o’z metodlari yordamida o’rganish kerak, degan bo’lsa nemis 
olimi N.Gord psixologiya sohasida ko’plab ilmiy asarlar bu fanning boshqa tabiiy 
fanlar bilan aloqasi mavjudligini uni o’rganish ob’ekti va vazifalarining haddan 
tashqari ko’pligi psixologiya tarixi mustaqil fan bo’lib shakllanishga da’vat etdi. 
Psixologiyaning mustaqil fan bo’lishi uchun undan falsafa elementlarini chiqarib 
tashlash kerak va uni tabiiy fanlar yutuqlari bilan boyitish kerak degan 
tushunchalarni ilgari surdi va X1X asrda psixologiyaning mustaqil fan bo’lishi 
uchun ob’ektiv va sub’ektiv sharoitlar vujudga keldi. 
Psixologiya fanining taraqqiyoti o’zining dastlabki rivojlanishi bosqichlarida eon 
haqidagi ta’limot doirasida rivojlangan psixologik bilimlar falsafa tarkibida 
rivojlana boradi. Bunga sabab bu davrlargacha bo’lgan faktda tabiy va gumanitar 
fanlar taraqqiyoti va psixika haqidagi fikrlar psixologiyasining faqat shu fanlar 
bilangina birgalikda rivojlanish xususiyatiga ega degan fikrni yuzaga keltirgan edi. 
X1X-XX asrlarda, ya’ni davrgacha buyuk inkivizatsiya qoldiqlarini engib o’tish va 
fandagi 
sxolastikani 
bartaraf qilish uchun ko’pgina olimlar falsafiy 
bilimlar doirasidagina majbur edilar.

---

10 
Psixologik bilimlarning yo’q bilib ketishi va fandagi o’z nomini 
yo’qotmaslikka USH-XSH asrlarda O’rta Osiyo va arab mutafakkirlari o’zlarining 
salmoqli hissalarini qo’shdi va o’z dunyoqarashlari bilan tabiiy va gumanitar fanlar 
yutuqlarini falsafiy bilimlarning shu jumladan psixologiyaga oid bilimlarning 
saqlanib kelishiga asos soldi. 
Inkvizatsiya-din kuchli, qolganlari ikkilamchi, faqat dinga ishonishga, XSH 
asrgacha fan to’xtagan. 
X1X asrning o’rtalarida psixologiyani mustaqil fan sifatida shakllanishi uchun qator 
ilmiy asoslar vujudga kela boshlagan. Psixologiya o’zining taraqqiyoti bo’yicha 
avval assotsiativ psixologiya yo’nalishi va keyinchalik emperik psixologiya 
vujudga kelgan bo’lsa, bu bilan u psixologiyaning mustaqil, fan sifatida shakllanishi 
uchun ma’lum asosini vujudga keltira boshlagan. X1X asrning o’rtalarida va 
ikkinchi yarmida psixologiyaning mustaqil fan sifatida ajrlib chiqishi uchun 
ob’ektiv sharoit vujudga kelgan. 1871 yilda T.Ribo frantsuz olimi psixologiya 
mustaqil fan bo’lishi kerak, chunki psixik hodisalar va ko’rinishlar shunchalik 
ko’pki, bularning o’z metodlari yordamida o’rganish kerak, degan bo’lsa nemis 
olimi N.Gord psixologiya sohasida ko’plab ilmiy asarlar bu fanning boshqa tabiiy 
fanlar bilan aloqasi mavjudligini uni o’rganish ob’ekti va vazifalarining haddan 
tashqari ko’pligi psixologiya tarixi mustaqil fan bo’lib shakllanishga da’vat etdi. 
Psixologiyaning mustaqil fan bo’lishi uchun undan falsafa elementlarini chiqarib 
tashlash kerak va uni tabiiy fanlar yutuqlari bilan boyitish kerak degan 
tushunchalarni ilgari surdi va X1X asrda psixologiyaning mustaqil fan bo’lishi 
uchun ob’ektiv va sub’ektiv sharoitlar vujudga keldi. 

---

11 
Sotsiologiya
(
lot.
 
socius
- jamiyat, 
yun.
 
λόγος
- bilim, taʼlim, tushuncha) — bir 
butun tizim hisoblangan jamiyat haqidagi va ayrim ijtimoiy tartibotlar, jarayonlar, 
ijtimoiy guruhlar, shaxs va jamiyat munosabatlari toʻgʻrisidagi fan. Sotsiologiya 
ilmiy uslublar yordamida hosil qilingan empirik (tajribaga asoslangan) 
maʼlumotlarga tayanib umumlashma xulosalar chiqara oladi. Shu tufayli 
jamiyatning rivojlanish modellarini ilmiy asoslab beradi. 
Jamiyat hayotini tushuntirishga urinishlar antik davrda (Platon, Aristotel va 
boshqalar) paydo boʻldi, tarix falsafasida davom etdi. Oʻrta Osiyolik mutafakkirlar 
(Forobiy, Ibn Sino, Beruniy) asarlarida ham jamiyat, uning yashashi va rivojlanishi 
haqida muhim fikrlar bildirilgan. Sotsiologik tasavvur va qarashlar 19-asrning 1-
yarmida O. Kont, G. Spenser kabi olimlar ijodi natijasida fan darajasiga koʻtarildi 
va qariyb 200 yildan buyon rivojlanib kelmoqda. Turli davrlarda sotsiologiyaning 
mohiyati turlicha talqin etildi. Avvaliga u jamiyat haqidagi umumiy fan sifatida 
tushunilgan. Ayni vaqtda uning aniq ilmiy uslublarini nazarda tutgan holda 
ijtimoiy fizika deb ham izohlangan (L. Ketle). Dastlab Yevropada taraqqiy etgan 
sotsiologiya Gʻarbiy Yevropa mamlakatlarida keng ijtimoiy muammolarni dalil va 
asosli ravishda qoʻya boshladi (M. Veber, E. Dyurkheym, G. Zimmel (1858—
1918), V. Pareto (1848—1923), P. Sorokin (1889—1968)). Shu maʼnoda u 
mohiyatan makrosotsiologiya edi. Sotsiologiyaning Amerikadagi rivoji esa, 
odatda, „kichik“ ijtimoiy hodisalarni oʻrganuvchi mikrosotsiologiya tarzida yangi 
qirralarini namoyon etdi (J. Dyui (1859—1952), Ya. Moreno (1892—1974), J. 
Xomans (1910), E. Meyo (1880—1949)).

---

12 
Keyinchalik sotsiologiyaning bu makro va mikro koʻrinishlari T. Parsons 
(1902—1979), R. Merton (1910)ning nazariy ishlarida va P. Lazersfeld (1901—
1976)ning empirik tadqiqotlar uslubiyatida yagona tizimga keltirildi. Biroq 
sotsiologiyaning predmeti va ijtimoiy amaliyot uchun ahamiyati xususidagi bahslar 
haligacha davom etib kelyapti, yangi sotsiologiya yaratishga urinishlar 
toʻxtamayapti. 
XIX asr sotsiologiyasini asosan O.Kont nomi bilan bog’laymiz.Bu olim 
o’zining aniq dalillarga asoslangan ijtimoiy jamiyat haqidagi fan sotsiologiyaga 
asos soldi.1839-yil “Pozitiv falsafa kursi”asari 3-jildida aytib o’tgan.O.Kont 
sotsiologiya otasi sifatida tan olindi.Sotsiologiya falsafadan voqeliklarning Aniq 
dalillarga asoslanganligi bilan farqlanadi. 
Sotsiologiya ob’ekti jamiyat ,predmeti esa sotsial jarayon,voqeliklar hisoblanadi. 
O.Kont sotsiologiyasining asosi pozitiv tamoyillarga asoslanadi.Jamiyat 
uchun qonuniyatlar keraksizlikdan keraklilik,salbiydan ijobiy,noaniqlikdan 
aniq,hayoliydan farqli voqeiy,shubhalidan farqli ishonchli. 
“Pozitivizm” jamiyat uchun faqat yaxshi natijani ko’rsatadi.
Hozirgi davrda 
funksionalizm zamonaviy gʻarb sotsiologiyasining asosiy yoʻnalishlaridan biri 
hisoblanadi. Bu yoʻnalish vakillari (T. Parsons, R. Merton) jamiyatning funksional 
birligi, uning dinamik muvozanati muammolariga asosiy eʼtiborni qaratadi. 
Formal-sotsiologik yoʻnalish F. Tennis (1855—1936), G. Zimmel, L. fon Vize 
(1876—1969) kabi sotsiologdar ijodi taʼsirida mustahkamlandi va rivojlandi. Bu 
yoʻnalish vakillari ijtimoiy hodisalarning mazmunidan ham koʻra ularning shakliga 
koʻproq eʼtibor berilsa, bu sotsiologiya predmetiga mosroq boʻladi, deb hisoblaydi. 

---

13 
Oʻzbekistonda ham sotsiologiya oʻz tarixiga ega. U ijtimoiy borliq 
muammolari xususida asrlar davomida fikr yuritib kelgan ulamoyu shoirlar, 
mutafakkiru hukmdorlarning izlanishlarida oʻz ifodasini topgan. Buyuk 
vatandoshlarimiz boshqa sohalar kabi sotsiologiyaning rivojlanishiga ham 
katta hissa qoʻshdilar. Mukammal jamiyat gʻoyasi, davlatni boshqarish, 
jamiyatda shaxsning oʻrni va roli masalalari ular yaratgan turli janrlardagi 
asarlarga mavzu boʻlganligiga qaramay sotsiologiya fanini mustaqillikdan 
soʻnggina lozim darajada rivojlantirish imkoniyati tugʻildi.
Oʻzbekistonda keng koʻlamli nazariy-metodologik muammolarni qoʻyish, 
ijtimoiy dunyoga tahliliy nazar bilan qarash koʻnikmalari hosil qilinmoqda. 
Sotsiologiya faniga oid kitob va risolalar, darslik va qoʻllanmalar yaratish hayotiy 
ehtiyojga aylanmoqda. Sotsiologik tafakkurni shakllantirish, uni taʼlim tizimida, 
boshqaruvda, ommaviy axborot vositalari va boshqa sohalarda kengroq qoʻllashga 
harakat qilinmoqda. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va 
jamiyat qurilishi akademiyasida „Sotsiologiya va boshqaruv psixologiyasi“ 
kafedrasi faoliyat yuritmoqda. Bir necha yillardan buyon „Ijtimoiy fikr“ 
jamoatchilik fikrini oʻrganish markazi tomonidan sotsiologik soʻrovlar oʻtkazish 
tajribasi toʻplandi. Bir nechta ilmiy muassasalar (Oʻzbekiston milliy universiteti, 
Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi, viloyatlardagi universitetlar)da nazariy va amaliy 
tadqiqotlar olib borilmoqda.