Soтsiologiya fanidan ma‘ruza matnlari

Internet materiallari 
1.
Batigin G.S. ―virtualnie soobщestva i kommunikasiya v sotsialniix naukax‖. 
www.NIR
 ru/ socia / scipub. 
2.
Zdravomislova S.A., Temkina A.A.. sotsiologiya gendernix otnosheni i genderniy 
podxod v sotsiologii. Prometeus nsc.ru. 
3.
Leksii po sotsiologii. Sotsiologiya. Otraslevie sotsiologicheskie teorii. Ekonomiki, 
sem‘i, goroda sociologu narod.ru. 
4.
Rossiyskaya Set Informasionnogo Obщestva – Sotsiologiya. Sotsiologiya. 
Obщaya sotsiologiya. www.Isn ru-s-ci-l-gu,shtml. 
5.
Sotsiologiya v ensiklopediyax. Sotsiologiya. Socionet narod.ru. 
6.
Ekonomicheskaya 
sotsiologiya. 
www.isras.ru
. 
Jurnal. 
Ekonomicheskaya 
sotsiologiya. 
7.
Elektronnaya biblioteka – sotsiologiya, psixologiya i upravlenie. Soc.lib.ru
8.
Sentr sotsiologicheskogo obrazovaniya. – sociologu RU-Novosti. 
www. 
sociologu.ru
.  
9.
WWW. edu. uz. 
10.
WWW. ziyo.edu.uz. 
11.
 
WWW.ec.edu.uz
. 
12.
 
WWW.performance.edu.uz
. 
13.
WWW.gov.uz. 
 
 
 
V) MADANIYaT, DIN VA AHLOQ SOTSIOLOGIYaSI. 
 
1. Madaniyat sotsiologiyasi 
2. Din va diniy munosabatlar sotsiologiyasi. 
3. Ahloq sotsiologiyasining mohiyati. 
 
«Madaniyat» (arabcha «madaniyat» — madinalik, shaharlik, ta‘lim-tarbiya 
ko‗rganlik) — kishilarning tabiatni, borliqni o‗zlashtirish va o‗zgartirish jarayonida 
yaratgan moddiy, ma‘naviy boyliklar hamda bu boyliklarni qayta tiklash va bunyod 
etish yo‗llari va usullari majmui. «Madina» so‗zi musulmonlarning aziz tutadigan 
joyi — Madina shahri nomidan kelib chiqqan, chunki ilk musulmonlar ta‘lim-
tarbiyani asosan Madinada olganlar. Madaniyat moddiy va ma‘naviy ishlab chiqarish, 
ijtimoiy va o‗zaro munosabatlar, siyosat, oila, axloq, xulq, huquq, ta‘lim, tarbiya, 
ijod, ilm-fan, xizmat ko‗rsatish, turmush tarzi kabilar bilan birga rivojlanadi, 
jamiyatning taraqqiyot darajasini aks ettiradi. 
Madaniyat tushunchasi keng va tor ma‘nolarda ishlatiladi. Keng ma‘noda — 
madaniyat tushunchasi insoniyatning butun tarixiy taraqqiyot jarayonida yaratgan 
barcha moddiy va ma‘naviy boyliklarining yig‗indisini aks ettiradi. Tor ma‘noda — 
madaniyat tushunchasi jamiyatning ma‘naviy-estetik turmushi darajasini ifodalash 
uchun qo‗llaniladi. 
Madaniyat atamasi keng ma‘noda qo‗llanilib, jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy 
va ma‘naviy hayotida qo‗lga kiritgan yutuqlar majmui, biror ijtimoiy guruh yoki 

---

52 
xalqning ma‘lum davrda qo‗lga kiritgan shunday yutuqlari darajasini, o‗qimishlilik, 
ta‘lim-tarbiya ko‗rganlik, ziyolilik va ma‘rifatlilik hamda turmushning ma‘rifatli 
kishi ehtiyojlariga mos keladigan shartlari yig‗indisini bildiradi. BMT Bosh 
Assambleyasining qaroriga ko‗ra 2000 yil «Xalqaro tinchlik madaniyati yili» deb 
e‘lon qilinganliga bejiz emas. 
Sotsiologiyada «madaniyat» tushunchasi matematikadagi «sonlar», fizikadagi 
«gravitasiya», ximiyadaga «modda» tushunchalari kabi muhim ahamiyatga ega. 
Madaniyat — insonlar faoliyat natijalarining majmui o‗laroq o‗zida ikki holatni, 
ya‘ni madaniy statikani (madaniyatning nisbatan turg‗un ko‗rinishlari) va madaniy 
dinamikani, ya‘ni madaniyatning o‗zgaruvchan jihatini mujassamlashtiradi. 
Madaniyat hodisasi XX asr boshlaridan e‘tiboran sotsiologiyaning alohida 
yo‗nalishi sifatida tadqiq etila boshlandi. Bugungi kunga kelib, madaniyat keng tasnif 
doirasiga ega bo‗lgan hodisa sifatida moddiy va ma‘naviy, ommaviy, me‘yoriy 
(normativ), siyosiy, axloqiy, huquqiy, an‘anaviy, mehnat-kasbiy, ishlab chiqarish va 
h.k. madaniyat xillariga ajratilgan holda tadqiq etilmoqda. 
Madaniyat kishilarning yaratuvchilik faoliyati, maqsadli sa‘y-harakatlari 
natijasida moddiy va ma‘naviy qadriyatlar bo‗lib, shaxsni shakllantirish va 
kamolotida muhim omil bo‗lgan ijtimoiy hodisadir. 
Ilmiy adabiyotlarda madaniyatni asosan moddiy va ma‘naviy madaniyatga 
bo‗lish rasm bo‗lgan. Madaniyatni moddiy va ma‘naviy madaniyatga bo‗lish inson 
faoliyatining ikki asosiy sohasi — moddiy va ma‘naviy ishlab chiqarish bilan 
bevosita bog‗liq. Moddiy madaniyat moddiy ishlab chiqarish bilan bog‗liq ijtimoiy 
faoliyatning barcha sohalari va natijalarini o‗z ichiga oladi. Moddiy madaniyatning 
muhim elementlari ishlab chiqarish, transport, aloqa vositalaridir. Moddiy madaniyat 
tushunchasi doirasiga texnika vositalari, uy-joylar, binolar, arxitektura obidalari, 
kiyim-bosh, uy-ro‗zgor buyumlari, iste‘mol vositalari deb ataladigan narsalar ham 
kiradi. 
Ma‘naviy madaniyat ma‘naviy ishlab chiqarish, ijtimoiy ong shakllariga ta‘sir 
o‗tkazish bilan bog‗liq bo‗lgan faoliyatning barcha sohalarini qamrab oladi. 
Ma‘naviy madaniyat namoyon bo‗lishining turli shakllari, ya‘ni tabiiy va ijtimoiy 
borlik to‗g‗risidagi har xil tasavvurlar va g‗oyalar, nazariyalar, ta‘limotlar, ilmiy 
bilimlar, san‘at asarlari, axloqiy va huquqiy normalar, falsafiy, siyosiy qarashlar, 
mifologiya, din va h.k. ana shunday faoliyat natijasidir. 
Moddiy va ma‘naviy madaniyat bir-biri bilan uzviy bog‗liq. Birinchidan, har 
ikkalasi ham madaniyatning uzviy, o‗ziga xos udumlari ekanligini unutmaslik kerak,
ikkinchidan, inson faoliyatining mahsuli bo‗lgan ko‗pgina narsalar ham aqliy, 
ma‘naviy, ham jismoniy mehnat natijasi sifatida paydo bo‗ladi. 
Madaniyatning shakllanishi va rivojlanishi vorisiylik an‘analariga bog‗liq 
bo‗lib o‗zidan oldingi avlodlar yaratgan qadriyatlarni o‗zlashtirishdan boshlanadi va 
yangi qadriyatlar yaratish yo‗lida tayanch vazifasini o‗taydi. Ana shu ikki jarayon — 
eskilik bilan yangilik o‗rtasidagi ob‘ektiv zaruriy bog‗lanish vorislik deb ataladi. 
Lekin bunda tarakkiyotga, xizmat qiladigan progressiv vorislikni unga to‗siq 
bo‗ladigan reaksion vorislikdan farqlash lozim bo‗ladi. Madaniyatga ijobiy (pozitiv) 
va salbiy (negativ) ta‘sir etuvchi vorislik ham mavjud. 

---

53 
Madaniyatda an‘analar omilining roli beqiyos. Xalq ma‘naviy merosi, an‘ana 
va urf-odatlar tufayli kishilarning tarixiy, madaniy tajribasi to‗planib avloddan-
avlodga o‗tib boradi. Madaniy an‘analar deganda, faqat marosim va urf-odatlarnigana 
tushunmaslik kerak. Madaniy an‘analar ayni vaqtda avloddan-avlodga o‗tib 
boradigan; tarixan qaror topgan va ijtimoiy ongning tarkibiy qismiga aylangan 
g‗oyalar va bilimlar, qadriyatlar, qarashlar va tasavvurlar, xulq va did normalari va 
h.k. kabi omillarni ham o‗z ichiga oladi.
Madaniyat bevosita qadriyatlar bilan bog‗liq bo‗lib, uning turlari quyidagilar: 
1. Inson yashab turgan moddiy muhit bilan bog‗liq bo‗lgan qadriyatlar. 
2. An‘analar, urf-odatlar va marosimlarda namoyon bo‗ladigan axlokiy qadriyatlar. 
3. Insonning aql-idroki va amaliy faoliyati zaminida shakllangan mehnat malakalari 
va ko‗nikmalari, bilim va tajribalari, qobiliyat va iste‘dodlarida namoyon 
bo‗ladigan qadriyatlar. 
4. Odamlar o‗rtasadagi jamoaviylik, hamkorlik, xayrixohlik, hamjihatlikka 
asoslangan munosabatlarda namoyon bo‗ladigan qadriyatlar.
5. Kishilarning yoshi, kasbi, jinsi va irqiy xususiyatlari bilan bog‗liq bo‗lgan 
qadriyatlar. 
Yuqorida bayon etilgan qadriyatlar, o‗z navbatida umuminsoniy qadriyatlar, 
mintaqaviy qadriyatlar, milliy qadriyatlar, diniy qadriyatlar turlariga bo‗linadi. 
Madaniyat sotsialogiyasida ijtimoiy institutlar muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy 
institutlar deganda kishilarning ijgimoiy faoliyatlari tashkillanadigan va amalga 
oshiriladigan 
muassasalar 
va 
ularda 
ijtimoiy 
fe‘l-atvor, 
harakatlarning 
muvofiqlashtiriluvi tushuniladi. Ijtimoiy institut-larning ko‗rinishlari: 
muvofiqlashtiruvchi (relyasion) institutlar (jins, yosh, kasb turi, qobiliyatlarga 
oid mezonlarni aniqlab beruvchi ijtimoiy institutlar). 
Boshqaruv(idora etish) institutlari. 
3) 
Birlashtiruvchi; (integrativ, uyg‗unlashtiruvchi) institutlar, 
4) 
An‘analar bilan bog‗liq ijtimoiy xulqni muvofiqlashtiruvchi institutlar 
(odatlar, marosimlar, qarindosh-urug‗chilik munosabatlaridan iborat faoliyatlarni 
tashkillovchi) 
5) 
Madaniy ijtimoiy institutlar (din, san‘at, adabiyotga doir faoliyatlarni 
muvofiqlashtiruvchi). 
Madaniyat sotsiologiyasida odamlarning intellektual, axloqiy, estetik 
fazilatlari, amaliy sa‘y-harakatlariga intilish, qiziqish hamda ehgiyojlari muhim 
ahamiyatga ega. 
Madaniyat hodisasi taraqqiyot, sivilizasiya tushunchalari bilan bevosita bog‗liq 
bo‗lib, bu boradagi aloqadorlik xususida ham alohida to‗xtalish maqsadga 
muvofiqdir. 
«Sivilizasiya (lot. fuqarolik, fuqarolikka oid, davlatga oid degan ma‘nolarni
bildiradi). Bu tushunchani shotland tarixchisi va faylasufi A. Ferposson (1723-1816) 
jahon tarixiy jarayonining ma‘lum bir bosqichini ifodalash uchun ishlatgan bo‗lsa, 
fransuz ma‘rifatparvarlari aql-idrok va adolatga asoslangan jamiyatga xos bo‗lgan 
atama ma‘nosida ishlatgan edilar. 
Har qanday sivilizasiya: 
1) 
muayyan ijtimoiy ishlab chiqarishning ilg‗or texnologiyasiga, 

---

54 
2) 
rivojlanib boruvchi madaniy aloqalar, qadriyatlar, falsafiy qarashlar, 
odob-axloq normalariga, 
3) 
ijtimoiy hamkorlikning pozitiv shakl va uslublariga ega. 
Demak, sivilizasiya — jamiyat rivojidagi mantiqiy, progressiv bosqich bo‗lib, 
ijtimoiy va madaniy rivojlanish darajasi sifatida madaniyat tushunchasi bilan 
bevosita. bog‗liqdir. 
Madaniyat sotsiologiyasi o‗z predmetini oydinlashtirishda, madaniy statika 
(muvozanat) hamda madaniy dinamika (rivojlanish) iboralarini qo‗llaydi. 
Madaniy statika (muvozanat) elementlariga moddiy madaniyat va nomoddiy 
(ma‘naviy) madaniyatga xos bo‗lgan omillar, erishilgan natijalar kiradi. 
Madaniyat hodisasi madaniyat majmui omilini ham o‗z ichiga olgan. 
Madaniyat kompleksi (majmui) madaniy ob‘ektlar va xislatlarning yig‗indisi 
bo‗lib, unga: 
madaniy reallik; 
madaniy meros; 
madaniy msrosning ahamiyati; 
uning ob‘ektiv bahosi; 
madaniy universitetlar; 
turmush tarzi tushunchalari kiradi. 
Bundan tashqari, madaniyat sotsiologiyasida madaniy yoki ijtimoiy normalar 
kategoriyasi ham bo‗lib, unga odamlardagi ko‗nikmalar, did, qiliq, qadriyatlar, diniy 
e‘tiqodlar, odatlar, an‘analar, bilim va ilm, rasm-rusumlar, jamiyat a‘zolarining axloq 
kodeksi va boshqalar kiradi. 
Madaniyat shakllari. 
Asosan uch turli madaniyat shakli farqlanadi: 
1.Elitar madaniyat 
2.Xalq madaniyati 
Z.Ommaviy madaniyat 
1. Elitar madaniyat (fransuzcha — «eng sara» so‗zidan olingan) — har qanday
ijtimoiy tuzilmaning boshqaruv jihatlarini muvofiklashtirish hamda rivojlantirish 
funksiyalarini amalga oshiruvchi oliy, imtiyozli qatlamdir. Elita haqidagi nazariyalar
dastavval Platon, Aristotel, Nisshe va boshqalarning qarashlarida bayon qilingan 
bo‗lib tizimli ko‗rinishga XX asr boshlarida V. Pareto, G. Moska, Mixelslar 
tomonidan keltirilgan. hozirgi G‗arb sotsiologiyasida elita turli xil talqin etiladi. 
Bunda elita hokimiyatga yo‗nalgan, siyosiy jihatdan eng faol odamlar (Moska), 
jamiyatda eng ko‗p obro‗, maqom, boylikka ega bo‗lgan, ommaga nisbatan aqliy va 
axloqiy ustunlikka ega odamlar (X.Ortega-i-Gasset)„ jamiyatning noijodiy 
ko‗pchiligidan farq qiluvchi qismi (Toynbi), eng malakali mutaxassislar, menejerlar 
va boshqaruv tizimidagi oliy xizmatchilar (texnologik determenizm)dir, deb 
izohlanadi.hozirgi zamon sotsiologiyasining yirik olimlari Mills, Rismen, Bell 
asarlarida elita nazariyasi yanada rivojlantirilmoqda. 
Kiborlar (yuqori toifa axoli) madaniyati esa jamiyatning imtiyozli tabaqalariga 
mo‗ljallangandir. «Sanat san‘at uchun» qoidasi madaniyatda nafis san‘at, mumtoz 
musiqa, faqat kiborlargina mutoala qiladigan badiiy adabiyot namunalarini nazarda 

---

55 
tutadi. Bunday madaniyat namunalari murakkab bo‗lib, ular maxsus intellektual-
estetik maqomga ega bo‗lgan, yuksak did vakillari uchun yaratiladi. 
2.Xalk madaniyati aholi orasidan yetishib chiqqan, favqulodda iste‘dodga ega 
shaxslar tomonadan bunyod bo‗lgan madaniyat. Xalq ijodining mualliflari odatda 
noma‘lumdir. Jumladan, afsonalar, ertaklar, dostonlar («Go‗ro‗g‗li», «Alpomish» va 
h.k.) shular jumlasidan bo‗lib, ular yakka (masalan, baxshilar), guruhiy (qo‗shiq yoki 
o‗yin ijrosi) yoki ommaviy (masalan, sayillar, xalq bayramlari) ko‗rinishiga ega 
bo‗lishi mumkin. 
Z.Ommaviy madaniyat — XX asr o‗rtalarida ommaviy muloqot va axborot 
vositalarining jamiyat hayotiga chuqur kirib borishi va barcha ijtimoiy guruhlar 
uchun yetarli bo‗lishi natijasida shakllangan va mohiyatan barcha yoshdagi aholi 
uchun tushunarli bo‗lgan madaniyat namunalari (ommaviy estrada musiqasi, sirk va 
h.k.). Ommaviy madaniyat odatda kiborlar yoki xalq madaniyatiga nisbatan kamroq 
badiiy qadrga ega va u omma tomonidan o‗zlashtirilishiga mo‗ljallab yaratiladi. Shu 
o‗rinda ta‘kidlash joizki, milliy istiqlol g‗oyasi «Madaniyat va san‘at sohalari 
faoliyatining butunlay tijorat asosida tashkil etilishiga, g‗oyaviy badiiy jihatdan 
sayoz, milliy qadriyatlarimizga yosh asarlarning yetakchi o‗rnini egallab olishga yo‗l 
qo‗ymaslik muhim ahamiyat kasb etadi.