|
Ma`deniyattı «empirikalıq» tu`sindiriw menen birge, ma`deniyattı
tu`sindiriwde «aksilogiyalıq» usıl da qollanıladı.
33
Bul usılda ma`deniyat
ja`miyette qaliplesken bahalıqlar sisteması sıpatında tu`sindiriledi. Bul usıldın`
ustinlik ta`repi ma`deniyat tek predmetlik qubılıs sıpatında qaralmay, ol insannın‟
du`n`yag`a qatnasın an`latıwın ko`rsetiwinde. Bah‟alıqlar teoriyası menen
ayrıqsha ilim aksiologiya shug‟ıllanadı.
Ruxıy bah‟alıqlar dep- ja‟miyetshilik ta‟repinen joqarı bah‟alang‟an,
ma‟deniyat faktine aynalg‟an, adamnın‟ estetikalıq, intellektuallıq iskerlik
na‟tiyjesine aytamız. Ha‟mme do‟retiwshilik iskerlikte bul talaplarg‟a juwap bere
almaydı. Uqıpsız su‟wretshi do‟retkesh jumıs ruxıy bah‟alıq bola almaydı.
Adamzattın‟ ma‟deniyat g‟a‟ziynesin qurawshı ruxıy bah‟alıqlar eki belgi
boyınsha klassifikatsiyalanadı: a) mazmunı boyınsha h‟a‟m b) tarqalıw da‟rejesi
boyınsha.
Mazmunı boyınsha ruxıy bah‟alıqlar ilimiy, a‟dep-ikramlıq h‟a‟m iskusstvo
bah‟alıqlarına bo‟linedi.
İlimiy bah‟alıqlar, ayırım ilimiy jetiskenlikler ishinde u‟lken qa‟wip jasırınıp
turadı, olar adamlardın‟ h‟a‟tte pu‟tkil du‟nyanın‟ ta‟g‟diyrine qa‟wip tuwdıradı,
mısalı, atom bombaları. Anglichan izertlewshisi R.Xigginc atap o‟tkenindey,
“‟Bizin‟ a‟sirimiz aqıl-oy a‟siri h‟a‟m sonın‟ menen birge kollektivlik oysızlıq
a‟siri bolıp tabıladı. Biz o‟zlerimizdi bayıttıq, biraq jerimizdi jarlılatıp qoydıq.
33
Қараң: Бердимуратова А.К. Культура как объект философского анализа. Вестник ККфилиал Академии
наук Уз. 2005. 6-сан. 25б.
Shınlıqtı izley otırıp, biz bir demde o‟mirdi joq etiwdin‟ sırın ashtıq. İlim h‟a‟m
texnologiyanın‟ baqlaw astınan shıg‟ıp ketkeninin‟ guwası boldıq... Obektiv aqıl-
oydın‟ suwıq, jaqtı nurı bizin‟ ko‟zimizdi din h‟a‟m qıyalımız tiykarında payda
bolg‟an h‟aqıyqatlıqtan go‟re ko‟birek qamastırdı”‟
qq
A‟dep-ikramlıq bah‟alıqları ilimiy bah‟alıqlardan tu‟ptep ayırılıp turadı. Eger
ilimnin‟ wazıypası-adamdı qorshag‟an du‟nyanı tu‟siniw h‟a‟m tu‟sindiriw bolsa,
ol a‟dep-ikramlıqtın‟, moraldın‟ aldına qoyg‟an ma‟selesi-adamnın‟ basqa
adaamlarg‟a, o‟zine h‟a‟m ta‟biyatqa qatnasın jetilistiriwden ibarat. Bulardın‟
h‟a‟mmesi adamnın‟ jaqsılıg‟ına qaratılg‟an a‟dep-ikramlıq normalarında, u‟rip-
a‟detlerde da‟stu‟rlerde, qag‟ıydalarda o‟zko‟rinisin tabadı.
Ko‟rkem bah‟alıqlarg‟a yamasa iskusstvo bah‟alıqlarg‟a adamnın‟ tek aqılı
g‟ana emes, al barlıq psixikalıq ku‟shi, sezimleri a‟h‟miyetke iye bolg‟an ru-xıy
iskerliktin‟ na‟tiyjeleri kiredi.
İskusstvonın‟ predmeti-tek sırtqı du‟nya h‟a‟m adamlar arasındag‟ı qarım-
qatnas emes, al adamnın‟ ishki subektiv du‟nyası boladı. Ko‟rkem ma‟deniy
bah‟alıqtı jaratar eken, adam en‟ aldı menen h‟a‟m ko‟birek ilhamg‟a h‟a‟m
intiutsiyag‟a bag‟ınadı. Ko‟rkem bah‟alıqlar irratsionallıq xarakterge iye h‟a‟m o‟z
do‟retiwshisinin‟ qolın anıq sa‟wlelendirip turadı.
Tarqalıw da‟rejesi boyınsha ruxıy bah‟alıqlar ulıwmainsanıylıq, milliy,
sotsiallıq-qatlamlıq, gruppalıq, semyalıq, individual jeke bolıp bo‟linedi.
Ulıwma insanıylıq bah‟alıqlar dep h‟a‟m waqıt h‟a‟m ken‟islik aralıq
masshtabta ko‟p sanlı adamlar ta‟repinen qabıllang‟an h‟a‟m moyınlang‟an
bah‟alıqlarg‟a aytamız. Olarg‟a en‟ a‟h‟miyetli barlıq turmıslıq shınlıqlar,
du‟nyayalıq iskusstvo du‟rdanaları, ata-anag‟a h‟u‟rmet, tuwılg‟an jerge
muh‟abbat, doslıq, miyirbanlıq, danalıq, tuwısqanlıq, go‟zzallıq h‟.t.b. turaqlı
a‟dep-ikramlıq normaları kiredi. Du‟nyalıq dinlerde a‟dep-ikramlıqqa baylanıs-lı
bolg‟an na‟siyatlar birdey keledi. Olardın‟ ko‟pshiligi h‟a‟zirgi ku‟nde de insan
h‟uqıqlarında o‟z ko‟rinisin tawmaqta. BMSh, YuNESKO, YuNİSEF usag‟an
xalıqaralıq sho‟lkemlerdin‟ is h‟a‟reketleri, ulıwmainsanıylıq normalarg‟a
tiykarlang‟an.
Milliy bah‟alıqlar h‟a‟r bir xalıqtın‟ h‟a‟m jeke adamnın‟ o‟mirinde
a‟h‟miyetli orındı iyeleydi. Ulıwmainsanıylıq bah‟alıqlarg‟a salıstırg‟anda olar
konkretlestirilgen h‟a‟m materiallasqan: Bizler ushın milliy bah‟alıqlar bular
“‟Alpamıs”‟, „‟Qırq qız”‟, h‟a‟m Berdaq, h‟a‟m qaraqalpaq ma‟deniyatı,
frantsuzlar ushın Eyfel minarası, Luvr muzeyi h‟a‟m basqa da frantsuzlardı
frantsuz qılıp turg‟an ko‟p g‟ana materiallıq h‟a‟m ruxıy bah‟alıqlar boladı.
Bir so‟z benen aytqanda milliy ruxıy bah‟alıqlar anaw yamasa mınaw xalıqtın‟
ma‟deniyatının‟ o‟zine ta‟n o‟zgesheligin quraytug‟ın barlıq na‟rseler bola aladı.
Sotsiallıq-klasslıq bah‟alıqlar sotsiallıq qatlamlardın‟ h‟a‟m ayırım klasslardın‟
qızıg‟ıwshılıqları h‟a‟m du‟nyatanımı menen baylanıslı. Ulıwma alg‟anda
sotsiallıq bah‟alıqlar milliy h‟a‟m ulıwma insanıylıq bah‟alıqlarg‟a qarag‟anda
turaqlılıqqa iye. Ja‟miyettin‟ demokratizatsiyalanıwı menen olar ‟shayılıp‟ ketiwi
mu‟mkin. Gruppalıq bah‟alıqlarg‟a turar jeri yamasa jas ko‟rsetkishi boyınsha
birikken adamlardın‟ kishkene toparının‟ bah‟alıqları kiredi. Ha‟r qıylı sektalar,
pastalar, rokerler, metallistler birlespelerinin‟ ma‟deniyatı ja‟miyette u‟stemlik
etiwshi bah‟alıqlar menen konfliktli jag‟dayda boladı, olar menen qarama-qarsı
keledi. Ma‟selen, XX a‟sirdin‟ 60-shı jılları ken‟ tarqala baslag‟an Xippiler
h‟a‟reketi amerikalıqlar ushın bah‟alılıq esaplang‟an tınımsız miynet, materiallıq
a‟wmet, ratsionalizm, konformizm usag‟an ideyalardı biykarlaydı.
Adamlardın‟ en‟ a‟yyemgi h‟a‟m a‟h‟miyetli gruppası, ja‟miyettin‟ negizi-
shan‟araq (semya) bolıp tabıladı. Pu‟tkil adamzattın‟ keleshegi usı kishkene
ja‟miyettin‟ fizikalıq h‟a‟m a‟dep-ikramlıq salamatlıg‟ına baylanıslı. Sonlıqtan
semyalıq bah‟alıqlardın‟ roli ma‟deniyattın‟ qa‟liplesiwinde ju‟da‟ u‟lken
a‟h‟miyetke iye boladı.
Semyalıq bah‟alıqlarg‟a shan‟araqtag‟ı barlıq unamlı a‟dep-ikramlıq, ko‟rkem
iskusstvolıq, professionallıq, ku‟ndelikli turmısındag‟ı da‟stu‟rler kiredi.
İndividuallıq-jeke bah‟alıqlarg‟a bir adam ushın qa‟dirli bolg‟an zatlar h‟a‟m
ideyalar kiredi. Olar adamnın‟ o‟zi ta‟repinen do‟retilgen yamasa qorshag‟an
sotsiallıq-ma‟deniy ortalıqtan alıng‟an bolıwı mu‟mkin. Mısalı jas waqıtta biraz
adamlar qosıqlar jazadı, biraq olar ken‟ ja‟miyettshilikke tarqalmag‟an bolıwı
mu‟mkin. Ol qosıqlar do‟retiwshisi ushın jeke bah‟alıq bolıp qaladı. İndividuallıq-
jeke bah‟alıqlar insannın‟ ishki du‟nyasının‟ kewil sarayının‟ ko‟rsetkishi bolıp
tabıladı. Olardın‟ sapası, h‟a‟r qıylılıg‟ı, mazmunı h‟a‟m teren‟ligi boyınsha
shaxstın‟ ma‟deniyatlıg‟ının‟ da‟rejesin biliwge boladı.
Biraq bul usılda ma`deniyat tek ruwxıy qubılıs sıpatında tusinilip qaladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
