Sotsial-iqtisodiy ehtiyojlar va ularning tarkibi

Aim.uz

Sotsial-iqtisodiy ehtiyojlar va ularning tarkibi

Kishilik jamiyati insonlardan tarkib topgan. Inson esa barcha jonzodlarning eng oliysi. U

boshqa jonzodlardan o’zining aql idroki bilan ajralib turadi. U xayot kechirish uchun turli

ehtiyojlarini qondirishi shart, chunki busiz inson yashay olmaydi.

Insonlarning yashashi,har tomonlama kamol topishi uchun zarur bo’lgan barcha ne’matlar

ularning hayotiy ehtiyojlarini tashkil etadi. Inson o’z extiyojlarini qondirish yo’lini qidiradi.

Extiyojlarni qondirishi zarurligi, ya’ni yashash uchun kurash uni faollikka undaydi.

Insonning ehtiyojlari xilma-xil. U yashar ekan, ovqat eydi, kiyim-kechak kiyadi, bilim

oladi, boshkalar bidan muloqotda bo’ladi, do’stlashadi va hokazo. Ehtiyojlar turli shakl

xususiyat, sifat, belgi, miqdor va boshqa jihatlari bilan bir-biridan farqlanadi.

Har bir inson uchun o’zining qadr - qimmat o’lchovi mavjud Bir inson tomonidan

qadrlangan,hayotiy ahamiyatga ega bo’lgan narsa ikkinchi bir kishi uchun hech qanday

ahamiyatga ega bo’lmasligi mumkin. Ahamiyatiga ko’ra ehtiyojlarni tartibga solish u yoqda

tursin, hamma insonlar uchun eng zarur bo’lganlarini ham sanab o’tish qiyin. Har bir inson uning

uchun qaysi extiyojlar eng zarurligini o’zi belgilaydi.

XX asr ko’pincha «axborot asri» deb atalgan. XXI asrga kelib axborotning ahamiyati

yanada ortdi. Axborotni biz turli-tuman manbalardan olamiz. Masalan: radio, televidenie, gazeta

va jurnal, kitob, global kompyuter tarmog’i internet kabilardan olamiz.Shu bilan birga

«an’anaviy» axborot manbalari mavjud va doimo saqlanib qoladi. Ular ota-ona, qarindosh-urug’,

do’st-birodarlar, qo’ni-qo’shni, tanishlar, tasodifiy uchrashgan odamlar va hokazo. Biz har

daqiqada yangi axborot olamiz. Bizni atrofimizni o’ragan olam tabiatni kuzatib yangi-yangi

ma’lumotlar olamiz. Bizni organizmimiz axborot qabul qilishning doimiy manbai. Aynan

axborot bizni barcha ehtiyojlarimizni shakllantiradi.

Bizni barcha odatlarimiz, his-tuyg’ularimiz, bilim va hayot tajribamiz, u yoki bu narsaga

baho berishimiz, avvaldan o’ylagan yoki beixtiyor hohish-istaklarimiz - barcha-barchasining

asosida his-tuyg’ularimiz, nerv tomirlarimiz orqali organizmimiz qabul qilgan axborot yotadi.

Yangi axborot yangi ehtiyojlarni vujudga keltiradi, mavjudlarini tubdan o’zgartiradi. Axborot

insonni beixtiyor harakatga solishi yoki natijasini ko’z o’ngiga keltirgan yoki aniq bilgan,

tushungan holdagi hatti-harakatini boshqarishi mumkin.

Fan-texnika taraqqiyoti, yangi-yangi ixtirolar tufayli yangi tovarlar ishlab chiqariladi,

xizmatlar ko’rsatiladi. Ilgari bunday tovarlar bo’lmagani uchun ehtiyojlar ham bo’lmagan.

Masalan: kompyuter, qo’l telefon va boshqalar.

Avvaldan mavjud bo’lgan, lekin u tovarlarni xususiyatlarini bilmagan odam bu xaqda

yangi axborot olishi tufayli yangi ehtiyojlar vujudga keladi. Masalan: an’anaviy oziq-ovqat

mahsulotlari sabzavot, mevalardagi vitaminlar, turli moddalar yoki boshqa xususiyatlari

to’g’risidagi yangi ma’lumotlar.

Kishining hayotida yangi vaziyat, yangi muammolarni paydo bo’lishi natijasida ham

yangi ehtiyojlar vujudga keladi. Masalan: oilada farzand tug’ilishi natijasida chaqalok uchun

zarur buyumlarga, kasal bo’lganda doriga, kasbini o’zgartirganda ish qurollariga va boshqalar.

Xullas inson butun hayoti davomida yangi-yangi axborot oladi, unga muvofiq ravishda

ehtiyojlar vujudga keladi va doimo o’zgarib boradi.

Shunday qilib har bir kishi avval axborotga ega bo’ladi so’ngra shu axborotga qarab u

yoki bu qarorga keladi.

Ehtiyojlar nihoyatda turli tuman bo’lib, ularga turli jihatdan yondashish mumkin.

Ko’pgina iqtisodchilar u yoki bu xususiyatlariga ko’ra ehtiyojlarni turli guruhlarga ajratib

tushuntirishga harakat qilishgan. Alfred Marshall nemis iqtisodchisi Germanning fikriga

asoslanib, ehtiyojlarni absolyut va nisbiy, minimal va maksimal darajadagi ehtiyoj, qondirilishi

zarur va qondirilishi kechiktirsa bo’ladigan, bevosita va bilvosita qondiriladigan ehtiyojlar, joriy

va kelajakda qondiriladigan ehtiyojlarga bo’ladi. Ayrim adabiyotlarda birlamchi - eng zarur

ehtiyojlar, ikkilamchi - qondirilishi kechiktirsa bo’ladigan ikkinchi darajadagi ehtiyojlarga

bo’linadi. Birlamchi ehtiyojlarga insonning eng zarur bo’lgan oziq-ovqat, kiyim-kechak va

boshqa shunga o’xshash ehtiyojlari, ikkilamchi ehtiyojlarga insonning ma’naviy, intellektual

faoliyati bilan bog’liq bo’lgan bilim olish, san’at, turli ko’ngil ochar tadbirlarga qatnashish

ehtiyojlarini kiritish mumkin. Lekin bunday ajratish shartli. Ular har-bir inson uchun individual

bo’lib, bir inson uchun kiyim-kechak, turar joy birlamchi bo’lsa, boshqasi uchun bunday

bo’lmasligi mumkin. Birov uchun kiyim-kechakdan ko’ra bilim olish zarurroq, boshqasi uchun

aksincha, yoki bir kishi uchun ma’naviy ehtiyoj hasham bo’lsa, boshqasi uchun kundalik ehtiyoj

bo’lish mumkin, yoki ma’lum vaqt o’tgach oddiy extiyojlarga aylanishi mumkin.

Inson ehtiyojlari tarkibiga turli jihatdan yondashib, uni har-xil guruhlarga ajratish

mumkin:

1.Ehtiyojlarning sub’ektlariga6 ko’ra:

individual, guruhiy, umumjamiyat ehtiyojlariga bo’linadi.

a) Individual ehtiyoj har bir insonning ehtiyojini ifodalaydi. U fiziologik ehtiyojlar, sotsial

kontaktda bo’lish, o’zining har tomonlama kamol topishiga bo’lgan extiyojlar va boshqalarini

o’z ichiga oladi.

b) Guruhiy ehtiyoj - bu oilaviy yoki kishilarning biron maqsadda birlashgan guruhlari

(mehnat jamoasi, turli uyushmalar) ehtiyojlari bo’lib, birgalikda yashash, faoliyat yuritish

jarayonida vujudga keladigan umumiy ehtiyojlardir.

v) Umum jamiyat ehtiyoji - bu mamlakat miqyosida, qolaversa er shari miqyosida

insonlarning bir butun bo’lib tarkib topgan ehtiyojlaridir. U o’z ichiga birinchidan, barcha

turdagi individual va guruhiy ehtiyojlarini olsa, ikkinchidan jamiyatni yaxlit organizm sifatida

yashab turish uchun zarur ehtiyojdir. Bularga tabiiy resurslarni asrash, mudofaa, jamiyatni

boshqarish va hokazolarni kiritish mumkin. Jamiyatning ehtiyoji turli ijtimoiy toifa va

guruhlariga mansub kishilar ehtiyojining yaxlitligi sifatida namoyon bo’ladi. Tabaqalanish

darajasiga qarab ehtiyojlar ham farqlanadi.

2.Ehtiyojlar ob’ektiga7 ko’ra: moddiy ehtiyojlar, sotsial-ma’naviy ehtiyojlarga bo’linadi.

Moddiy ehtiyojlar azaliy, ular inson paydo bo’lishi bilan vujudga kelgan. Ular tabiiy

ehtiyojdir. Moddiy ehtiyojlar eng zarur va hayotiy ehtiyojlardir. Oziq-ovqat, kiyim-kechak,

turar-joy, transport va hokazo kabi qator ehtiyojlardan iborat bo’lib, ularning qondirilishi

6 Lotinchadan olingan «sub’ekt» so’zi ega, «ob’ekt» esa predmet ma’nosini anglatadi. O’zbek tilining izohli

lug’atida ko’rsatilishicha sub’ekt deganda, aql-zakovat, iroda egasi, borliqni bilishga, o’zgartirishga qodir, faollik

bilan harakat qiladigan shaxs yoki guruh.

7. Ob’ekt esa kishining faoliyati, diqqat-e’tibori qaratilgan va o’z faoliyatini shunga qaratgan predmet, hodisa

tushuniladi.

yashashning birlamchi shartidir. Moddiy ehtiyojlar albatta moddiy ko’rinishga ega, masalan:

oziq-ovqatga ehtiyoj, aniq: un, guruch, yog’, go’sht, shakar va boshqalar kabi moddiy shaklga

ega. Kiyimlarga bo’lgan ehtiyoj: tufli, paypoq, kastyum-shim, ko’ylak, palto, kurtka va

boshqalarga bo’lgan ehtiyoj tarzida yuzaga chiqadi.

Sotsial-ma’naviy ehtiyojlar azaliy bo’lmay jamiyat taraqqiyotining ma’lum bosqichida,

tsivilizatsiya paydo bo’lishi bilan yuzaga keladi. Jamiyat rivojlangan sari sotsial-ma’naviy

ehtiyojlar tabiiy zaruratga aylana boradi, hamda borgan sari yuksala boradi. Sotsial-ma’naviy

ehtiyojlar asosan turli xizmatlardan foydalanishga bo’lgan ehtiyojlar tarzida yuzaga chiqadi.

O’qituvchi, vrach, san’at arbobi, sport va boshqalar xizmatidan foydalanib, inson axloqiy,

ma’naviy, estetik, jismoniy jihatdan tarbiyalanadi, bilim oladi, kasb egallaydi, har tomonlama

kamol topadi. Bu ehtiyojlar yaqqol moddiy ko’rinishga ega emas.

3.Faoliyat yuritish sferasi jihatidan: mehnat qilish, muloqatda bo’lish, dam olish, ish

qobiliyatini tiklash, iqtisodiy faoliyat yuritishga ehtiyojlarni o’z ichiga oladi.

Mehnat ehtiyoji insoning o’zida mujassamlashgan. Mehnatsiz inson yashay olmaydi.,

chunki mehnatsiz nozu-ne’matlar yaratib bo’lmaydi, mehnatsiz inson shaxsi kamol topa

olmaydi. Mehnat ehtiyoji insonda mehnat qilish, ijod qobiliyati borligidan kelib chiqadi. Inson

mehnatda o’z o’rnini topish, o’z qobiliyatini ishga solib, obro’-e’tibor qozonishga harakat qiladi.

Inson yashar ekan doimo boshqalar bilan muloqotda bo’lishga ehtiyoj sezadi. Shuning uchun

ham hayotimizda «Yolg’izlik xudoga xos» degan naql bor. Inson mehnat qilar ekan, albatta ish

qobiliyatini tiklash uchun dam olishi, turli ko’ngil ochar tadbirlarda qatnashishi zarur.

4.Ehtiyojlarni qondirilishi jihatidan qarasak, ular yakka va birgalikda qondiriladigan

ehtiyojlarga bo’linadi. Har bir inson o’zining ehtiyojlarini bir qismini yakka tartibda, ikkinchi

qismini esa boshqalar bilan birgalikda qondiradi. Yakka tartibda qondiriladigan ehtiyojga yagona

o’lcham bilan yondoshib bo’lmaydi. Moddiy ehtiyojlarning ko’pchiligi odatda yakka tartibda

qondiriladigan ehtiyojlarni tashkil etsa, sotsial- ma’naviy ehtijlar ko’prok birgalikda

qondiriladigan ehtiyojlardan iborat. Masalan, kiyim kiyishga bo’lgan ehtiyoj yakka tartibda,

bilim olishga bo’lgan ehtiyoj birgalikda qondiriladi.

5. Ehtiyojni qondirishdan qanday maqsad ko’zlanganiga qarab, ularni: shaxsiy ehtiyojlar

va ishlab chiqarish ehtiyojlariga bo’lish mumkin. Boshqacha aytganda iste’mol tovarlari va

iqtisodiy resurslarga ehtiej. Birinchisi insonning bevosita ehtiyojlari bo’lib, uning hayot

kechirishi, har tomonlama kamol topishiga qaratilgan. Ishlab chiqarish ehtiyojlari esa inson

uchun bilvosita ehtiyojlar bo’dib, uning yordamida inson yashashi kamol topishi uchun zarur

bo’lgan turli ne’matlar ishlab chiqarish uchun zarur investitsion tovarlar yaratiladi.

Ehtiyojlar qanday guruhlarga bo’linmasin, qay jihatdan

yondashilmasin, ular bir-biri bilan bog’lik, biri ikkinchisini taqozo qiladi, hamda yagona

umumjamiyat ehtiyojlari tarzida shakllanadi.

Jamiyatning umumiy ehtiyojlari tarkib topishi va rivojlanishiga qator omillar ta’sir

ko’rsatadi.

Ularni umumiy tarzda quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:

1.Aholi soni, yoshi, jinsi.

2.Tabiiy-geografik sharoiti.

3.Tarixiy milliy an’analar va odatlar.

4.Jamiyatning iqtisodiy taraqqiyoti.

5.Madaniy jihatdan erishilgan daraja.

Jamiyat har xil odamlardan tarkib topar ekan, albatta ularning har birining ehtiyoji

shakllanishiga ta’sir etadigan omillar ham mavjud.

Aim.uz