Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va amal qilish xususiyatlari Reja

Mavzu: Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va amal qilish xususiyatlari
Reja

1. 
   Soliqlarning iqtisodiy mohiyati obyektiv zarurligi va xususiyatlari
   
2. 
   Soliqlarning umumiy belgilari va boshqa iqtisodiy kategoriyalardan farqi
   
3. 
   Soliqlarning funksiyalari va vazifalari
   

Tayanch so’z va iboralar:
Soliq tushunchasi; soliqlaming obyektiv zarurligi; soliqlaming umumiy belgilari; soliqlarning funksiyalari; fiskal funksiya; tartibga solish funksiyasi;, rag‘batlantirish funksiyasi; nazorat funksiyasi; axborot bilan ta’minlash funksiyasi; soliqlaming vazifalari; soliqqa tortish tamoyillari

Soliq tushunchasi iqtisodiy toifa bo'lib, sinfiy hukmron kuch sifatida yuzaga chiquvchi davlatning paydo bo'lishi va uning faolyati davomiyligiga bevosita bog'liqdir. Shu o'rinda soliq toifasi davlatning iqtisodiy siyosati orqali iqtisodiy voqealar sifatida yuzaga chiqishini ta’kidlash lozim. Soliq tushunchasi tor ma’noda davlat ixtiyoriga boshqalardan majburiy tartibda undiriladigan pul tushumlarini ifodalaydi. Ma’lumki, sohqlar bevosita davlatning paydo bo'lishi bilan bog'liqdir, ya’ni davlat o'zining vakolatiga kiruvchi vazifalami bajarish uchun moliyaviy manba sifatida soliqlardan foydalanadi.
Soliqlarning amal qilishi, bu — obyektivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi individlaming hammasi ham real sektorda (ishlab chiqarish sohasida) faoliyat ko'rsatmaydi. Jamiyatda boshqalar tomonidan rad etilgan yoki shug'ullanish iqtisodiy samarasiz bo'lgan sohalar ham mavjudki, bular soliqlarning obyektiv amal qilishini talab etadi. Aniqroq qilib aytganda, jamiyatning norentabel (mudofaa, tibbiyot, fan, maorif, madaniyat va boshq.) va rentabel sohaga ajralishi hamda norentabel sohani moliyalashtirishning tabiiy zarurligi soliqlaming obyektiv amal qilishini zarur qilib qo'yadi, baholanki, norentabel sohaning ijtimoiy xizmatlari, asosan, davlat tomonidan amalga oshiriladiki, ularni moliyalashtirish usuli sifatida yuzaga chiquvchi soliqlar ham shu tufayli bevosita davlatga tegishli bo'ladi.
Soliqlarning obyektiv zarurlgini bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida ikki holat bilan ifodalash mumkin: birinchidan, davlatning qator vazifalarini mablag' bilan ta’minlash zarurligi, ikkinchidan, bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari.
Davlatning bajaradigan funksiyalari, vazifalari ko'p va bozor iqtisodiyoti rivojlana borishi bilan ba’zi ijtimoiy himoyalangan

Bozor munosabatlariga mos kelmaydigan vazifalar yo'qola borsa, yangilari paydo bo'la boshlaydi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida davlatning yangi vazifalari paydo bo‘ladi. Bularga bizning respublikamizda kam ta’minlanganlarga ijtimoiy yordam ko'rsatish, bozor iqtisodiyoti infratuzilmasini (sanoatda, qishloq xo'jaligida, moliya tizimida) tashkil qilish kiradi. Shu yerda davlat kuchli ijtimoiy siyosat tadbirlarini amalga oshirish uchun pensionerlar, nafaqaxo'rlar, talabalar, ko'p bolali onalar va boshqalarni ko'proq mablag' bilan ta’minlash zarurligini anglab, cheklangan tovarlar bahosidagi farqni budjet hisobidan qoplaydi va ularga boshqa xarajatlarni davlat hisobidan amalga oshiradi, mahahalarda kam ta’minlanganlarga moddiy yordamlar tashkil etadi.
Shu bilan birga, O'zbekiston davlati jamiyat a’zolari osoyishtaligini saqlash maqsadida o'zining mudofaa qobiliyatini saqlab va mustahkamlab turishga, texnika va o'q-dorilarga ham mablag'lar sarflaydi, qolaversa, davlat fuqarolar xavfsizligini saqlash, marnlakatda tartib-intizom o'matish, uni boshqarish funksiyalarini bajarish uchun ham ko'plab mablag' yo'naltirishga majbur. Bunday xarajatlarni amalga oshirishning majburiyligi ular uchun manba bo'lgan soliqlami ham obyektiv zarur qilib qo'yadi.
Qayd etish lozimki, hozirga qadar davlatning funksiyalarini bajarish uchun lozim bo'lgan moliyaviy mablag'lar shakllantirishning soliqlaidan boshqa usuli jalion amaliyotida qo'llanilgan emas. Demak, hukmron kuch sifatida davlat mavjud ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar ham amal qiladi. Ma’lumki, jamiyat iqtisodiy hayoti juda murakkab iqtisodiy hodisalardan iborat. Ana shu murakkablik bevosita soliqlarga ham tegishliki, bu holat soliqlaming iqtisodiy mohiyatini teran anglashni taqozo etadi.
Soliqlar majburiy to'lovlami ifoda etuvchi pul munosabatlarini bildiradi. Bu munosabatlar soliq to'lovchilar (huquqiy va jismoniy shaxslar) bilan ulami o'z mulkiga aylantiruvchi davlat o'rtasida bo'ladi. Korxona va tashkilotlar aholiga xizmat ko'rsatganda, ish bajarish yoki bozorlarda oldi-sotdi qilish jarayonida pul munosabatlarini hosil qiladi. Lekin ular soliq bo'la olmaydi, soliq munosabati bo'lishi uchun mamlakatda yaratilgan mahsulot qiymatini taqsimlash yo'li bilan budjetga majburiy tartibda to'lanishi yoki undirilishi lozim. Davlat uchun budjetning asosiy manbayi hisoblangan soliqlar katta ahamiyatga ega.
Soliqlar to'g'risidagi qarashlar tarixan obyektiv va subyektiv omillarning ta’sirida shakllangan. Soliqlarga doir turli ta’riflarni tahlil qilish ularning konkret iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotlar jarayonidagi mohiyatini asoslash, soliqlarning iqtisodiy rolini va soliq qonunchiligiga asos bo'lgan soliq tamoyillarini belgilash hamda soliq tizimida, jamiyat taraqqiyotida mavjud bo'lgan soliqlarning tutgan o'rnini aniqlash zarurdir. Chunki davlat paydo bo'lishi bilan soliqlar jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlam ing zaruriy talablaridan biri bo'lib hisoblanib kelingan. Davlat tuzilish shakl!arming rivojlanishi bilan bir vaqtda soliq tizimi o'zgargan va takomillashTirilgan. Soliq tizimining o'zgarishi va takomillash- tirilishi soliqlarning turlari, miqdorlari va yig'ib olish usullari xilma-xil bo'lganhgi bilan asoslanib kelingan. Masalan, Sharq mamlakatlari iqtisodiyoti tarixida soliqlar aholidan shaxsiy mol- mulk, yerdan olingan hosil, uy hayvonlan va boshqalar uchun «zakot» sifatida olingan.
Sohqlar, yig'imlar, bojlar va boshqa to'lovlar hisobiga davlat mohyaviy resurslari tashkil topadi. Davlat faoliyatining barcha yo'nalishlarini mablag' bilan ta’minlashning asosiy manbalaridan biri va davlat ustuvorligini amalga oshirishning iqtisodiy vositasi sohqlardir.
Soliq tizimini tartibga solish va mukammallashtirish samarali iqtisodiy siyosatni olib borishga, xususan, moliyaviy tizimni rivojlantirishga yordam beradi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan soliqlar orqali tartibga solish, budjetni shakllantirish, soliq solish vositasida jamiyatdagi u yoki bu jarayonlaming rivojlanishiga ta’sir etuvchi usul hisoblanadi. Shunday qilib, davlatning mavjudligi soliqlar bilan uzviy bog'liq, chunki soliqdan tushadigan tushumlar davlat iqtisodiy mustaqilligining bosh manbayidir.
Aholini soliq munosabatlariga kiritish borasida, insoniyat tarixida yirik davlat arboblaridan biri, o'rta asrlarda buyuk saltanat barpo qilgan bobokalonimiz Amir Temur katta e’tibor qaratgan. U davlatni idora qilish tizimini yuzaga keltirishda, asosan, soliqlarga tayangan. O'sha davming davlat moliyasi bu tizimning eng muhim unsurlaridan biri ekanligi, u davlatni boshqarishdagi barcha jihatlariga uzviy bog'langanligi bilan tubdan farq qihb tuigani va ayni shu xususiyatga ko'ra, boshqaruvning barcha tarkibiy qismlari orasida markaziy o'rinni egallaganligi bugungi kunga kehb hammaga ayon bo'lmoqda. Ammo soliq munosabatlari haqida qancha rivoyatlar aytib o'tilmagan bo'lsin, uning mohiyati aholi sohq to'loviga nisbatan faqat o'z mohiyatini xazinada topgan. Xazina har qanday tizimda ham davlatni

Shuni alohida qayd etish lozimki, soliqlaming belgilari borasida ham iqtisodchi olimlar tomonidan turli xil fikrlar mavjud. Masa­lan, professor Q. Yahyoyev sohqlaming umumiy belgilari sifatida quyidagilami asoslaydi:

1. 
   Sohqlar va yig‘imlar majburiy bo'lib, bunda davlat soliq to'lovchining bir qism daromadlarini majburiy badal sifatida budjetga olib qo'yadi. Bu majburiyhk Oliy Majhs tomonidan tasdiqlangan Sohq kodeksining qoidalari asosida amalga oshiriladi. Demak, majburiyhk belgisi huquqiy jihatdan davlat tomonidan kafolatlanadi.
   
2. 
   Sohqlar xazinaga — davlat budjetiga tushadi. Ammo boshqa turdagi to'lovlar «lste’dod», «Ekosan» kabi jamg'armalarga tushishi soliq munosabatlarini aks ettimiaydi.
   
3. 
   Sohqlar qat’iy belgilangan va doimiy harakatda bo'ladi. Tarixan asrlab o'zgarmay harakatda bo'lgan sohqlar mavjud. Uning ihniy asosi qancha chuqur bo'lsa, shuncha qat’iy va uzoq yillar o'zgarmasdan harakat qiladi.
   
4. 
   Davlatga to'langan sohq summasi to'lovchining o'ziga to'liq qaytmaydi, ya’ni u ekvivalentsiz pul to'lovidir¹.
   

Rus iqtisodchisi A. Medvedev o'zining «Sohqlami qanday rejalashtirmoq kerak?» nomli kitobida soliqlarga xos bo'lgan ikki belgini, ya’ni majburiyhk va ekvivalentsizlik kabi belgilami qayd etadi.
Yuqoridagilardan kehb chiqib, bizningcha, soliqlaming umu­miy belgilarini quyidagicha ifodalash mumkin:
Sohq to'lovchi pulning u yoki bu summasini davlatga to'lar ekan, buning evaziga bevosita biron-bir tovar yoxud xizmat olmaydi. Alohida olingan sohq to'lovchi tomonidan to'langan sohq miqdori bilan u iste’mol qiladigan ijtimoiy ne’matlar o'rtasida to'g'ridan to'g'ri bog'hqlik mavjud bo'lmaydi. Xuddi ana shu xususiyatiga ko'ra, soliq narxdan (tovar yoki xizmatlami ixtiyoriy iste’mol qilganhgi uchun to'lanadigan haq sifatida), ruxsatnoma (litsenziya)lar va vositachihk yig'imlaridan farq qiladi, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy to'lovlar hisoblansa-da, biroq hamma vaqt hukumat tomonidan ko'rsatilgan xizmatdan muayyan foyda (naf) ko'rihshi bilan bog'liqdir.

1. 
   Soliqlaming asosiy funksiyasi — fiskal funksiya hisoblanib (lotincha flscus so'zidan olingan bo‘lib, xazina ma’nosini anglatadi). bu funksiyaning mohiyati shundan iboratki, soliqlar yordamida davlatning moliya resimslari hosil qilinadi hamda davlat faoliyat ko‘rsatishi uchun moddiy sharoit yaratiladi. Soliqlar orqali kor- xonalar va fuqarolar daromadining bir bo'lagini davlat apparatini, mamlakat mudofaasini, noishlab chiqarish sohasining, umuman, o‘z daromadlari manbayiga ega bo'lmagan qismini (ko'pgina madaniyat muassasalari, jumladan, kutubxonalar, arxivlar va boshq.) yoki lozim darajada rivojlanishini ta’mmlash uchun o'zining mablag‘i yetishmaydigan tarmoqlami (fundamental organ, teatrlar, muzeylar, ko‘plab o‘quv yuitlari va h.k.) saqlab turish maqsadida undirib olish yo‘li bilan davlat budjetining daromad qismini shakllantirish soliqlar fiskal funksiyasining eng muhim elementi hisoblanadi.
   

Ishlab chiqarish rivojlanishi bilan fiskal fimksiyaning ahamiyati ortib borndi. Ishlab chiqarish ijtimoiy tusdaligining chuqurlashishi fan-texnika taraqqiyotining rivojlanishi munosabati bilan, asosan, soliqlar hisobiga shaMlantiiiladigan moliyaviy resurslar oqimini ko‘paytirishning real zarurati yuzaga keladi. Davlat iqtisodiy va ijtimoiy tadbirlarga ko‘proq e’tibor beigan sari, ko‘p mohyaviy resurslami sarflamoqda, lekin soliq tizimi o‘zining fiskal funksiyasi vazifalarini bajarishi jarayonida ishlab chiqarishning o^£sishiga, jamg^!arish jarayoniga xalal bermasligi, ijtimoiy adolatni buzmasligi hamda xalq xo‘jaligining umumiy tuzilmasida buzilishlar va chetga chiqishlar sodir bo^!lishiga yo‘l qo‘ymasligi, bozor jarayoniga putur yetkazmasligi kerak.
Soliqlaming ushbu funksiyasi orqali hosil bo'ladigan pul resurslari davlat fondi (davlat budjeti) orqali qayta taqsimlanadi, ular ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga, ustuvor tarmoqlami investitsiyalashga yo'naltiriladi.
Jahon amaliyotida ijtimoiy himoyaga miihtoj bo‘lgan shaxslar uchun soliq imtiyozlari va yiiqori daromad oluvchi shaxslar uchun progressiv stavkalar belgilash ham qo‘llanadi, ya’ni aholi- ning kam daromad oladigan qismini ijtimoiy himoya qilish maq­sadida darornadlaming bir qismi qayta taqsimlanadi. Bunday yondashuvlar soliqqa tortiladigan daromad aniqlanayotganida sohqqa tortilmaydigan minimum miqdoridagi daromad qo'shil- maydi, ayni paytda, ortiqcha daromadlar soliqqa yuqori progressiv stavkalar bo‘yicha tortiladi.
Soliqlaming ko‘pchUigi ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilami yuzaga kelgan vaziyatni hisobga olgan holda joylarda korxonalar faoliyatining iqtisodiy shart-sharoitlarini o'zgartirishga majbur etib, moliyaviy resurslami makrodarajada qayta taqsimlashga ohb keladi,

2. 
   Bozor munosabatlariiiing shakllanishi va rivojlanishi sharoitida soliqlaming ikkinchi muhim funksiyasi — ulaming iqtisodiyotdagi tartibga soluvchilik roli hisoblanadi, ya’ni davlat soliqlar orqali tovarlar, xizmatlarni ishlab chiqarish va sotishning iqtisodiy shart-sharoitini tartibga soladi va bu bilan xalq xo'jaligi tarmoqlarining iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish uchun muayyan «soliq muhiti»ni yaratadi. Ushbu funksiya orqali soliq tizimiga ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni muayyan tarmoqda ishlab chiqarish sur’atlarini rag'batlantiradi yoki jilovlab turadi, sarmoyaning bir tarmoqdan soliq muhiti eng ma’qul bo‘lgan boshqa tarmoqqa qo'yiUshini kuchaytiradi yoki pasaytiradi, shuningdek, aholining to^£lovga qobil talabini kengaytiradi yoki kamaytiradi.
   

Soliqlaming tartibga soluvchi sifatidagi fimksiyasining ahamiyati bozor sharoitida o‘sib boradi, bu davrda tadbirkorlami ma’muriy qaram qilish usullari yo‘q bo'lib ketadi yoki juda oz holda qoladi, korxonalar faoliyatini farmoyishlar, ko'rsatmalar va buyruqlar yordamida idora qilish huquqiga ega bo'lgan «yuqori tashkilot» tushunchasining o‘zi asta-sekin yo‘qola boradi. Biroq iqtisodiy faollikni izga solib turish, uning rivojlanishini jamiyat uchun maqbul bo‘1gan yo‘nalishda rag'batlantirish zarurati saqlanib qoladi,

3. 
   Rag‘batlantirish soliq tizimining eng muhim funksiyalaridan biri bo'lib, ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy xomashyo resurslari, shuningdek, moliyaviy va mehnat resurslari, jamg‘arilgan mol-mulkdan samarali foydalanishga rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni soliq yukini kamaytirish orqah ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moliyaviy ahvolni mustahkamlashga va investitsiya faoliyatini jonlantirishga rag'batlantiradi. Soliqlaming rag‘bat- lantirish funksiyasi orqali davlat xalq xo^£jaligi taraqqiyotini rag'batlantiradi, bu bilan fiskal funksiyani bajarish uchun bazani kengaytiradi, ishlab chiqarishni soliqlaming rag'batlantirish fimksiyasi orqah rag‘batlantirib, davlat oqilona sohq siyosatini ohb borish bilan sohq yukini kuchaytirmasdan, xo‘jalik yurituvchi subyektlaming erkin faohyat ko'rsatishi ta’minlanadi.
   
4. 
   Soliqlaming nazorat funksiyasi soliq to‘lovchi tomonidan taqdim etilgan soliqqa tortish obyekti, sohqqa tortiladigan baza, imtiyozlar singari va h.k. tegishli soliq ко‘rsatkiсh larining hisob- kitoblarini tekshirishdek ancha murakkab jarayondan iborat. Sohq hisobi sohq idoralariga belgilangan soliq hisobi shakllari orqah soliq to'lovchilar o'zlarining soliq majburiyatlarini qanday bajamyotganliklarini yanada samarali nazorat qilisli imkonini beradi.
   
5. 
   Soliqlami hisoblash jarayonini axborot bilan ta’minlash funksiyasi ham muhim ahamiyat kasb etib, bu funksiya orqah xarajatlar hajmi va konkret soliqlar davlatning qanday ijtimoiy- iqtisodiy funksiyakrini bajarishga sarflanganligi to‘g'risida axborot berib turilishi juda zarurdir. Shunday qilinsa, soliqlaming budjetga tushishi to‘liq, o‘z vaqtida va oson kechadi.
   

Soliq funksiyakrini qisqacha ko‘rib chiqishimiz, soliqlar moliya resurslarini tiklash, xo‘jalik faoliyatini tartibga solish va daromadlami ijtimoiy jihatdan ahamiyatli maqsadlar uchun qayta taqsimlash bo‘yicha muhim vazifalami bajaradi, deb xulosa chiqarishimiz uchun imkon beradi.


NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Sohqlaming iqtisodiy mohiyatini tushuntiring.
   
2. 
   Soliqlaming obyektiv zarurligi nimalarda ko'rinadi?
   
3. 
   Soliqlaming xususiyatlari va belgilari borasida ma’lumot bering.
   
4. 
   Soliqlaming funksiyalari va vazifalarini farqlab bering.
   

1^ Q.A. Yahyoyev. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. Т., «Fan va texnologiyalar», 2003.