Soliqlar va soliqqa tortish

 

 

 

 

---

 

8 

1-BOB. 

HUDUDIY 

IQTISODIYOTNI 

RIVOJLANTIRISH 

MASALALARI 

VA 

MAHALLIY 

SOLIQLARNING 

TARKIBIY 

TUZILISHI 

 

1.1.Hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning ahamiyati 

 

Mamlakat iqtisodiyotining turli hududlar taraqqiyoti yaxlitligining umumiy 

holatiga  asoslanishi,  hududiy  iqtisodiy  barqarorlikni  ta’minlashning  nazariy 

jihatlarini  tadqiq  etishni  taqozo  etadi.  Har  qanday  mamlakatning  milliy 

iqtisodiyotini  shakllanishida  uni  tashkil  etuvchi  mintaqalarining  ahamiyati 

katta.  Iqtisodiy  islohotlarni  yanada  chuqurlashtirish  va  erkinlashtrish,  barqaror 

rivojlantirishga  erishish  ko’p  jihatdan  ana  shu  mintaqalarning,  ya’ni 

mamlakatning  turli  ichki  qismlarining  salohiyat  va  imkoniyatlariga,  faolligiga 

bog’liq.  Hududlarda  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish,  investitsion  faollikni 

yanada jonlantirish, ijtimoiy-iqtisodiy farovonlikni oshirishda soliqlarning o’rni 

muhimdir.  Shu  sababli,  har  bir  hududning  o’ziga  xos  shart-sharoitlari,  mavjud 

imkoniyatlarini  e’tiborga  olgan  holda,  soliq  siyosatini  nisbatan  ularning 

rivojlanish  darajasiga  moslashtirish,  soliq  mexanizmidan  samarali  foydalanish 

iqtisodiyotni  erkinlashtirish  va  modernizatsiyalashning  hozirgi  sharoitida 

mamlakatning  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyotini  ta’minlash  borasida  amalga 

oshirilayotgan islohotlar tarkibida etakchi o’ringa ko’tarilgan.  

Hozirgi sharoitda iqtisodiyot rivojlanishida uning hududiy jihatlari muhim 

ahamiyatga  ega.  Mamlakat  iqtisodiyotini  modernizatsiyalash  sharoitida  uning 

hududlari rivojlanishida nomutanosiblik va farqlarning mavjudligi iqtisodiyotni 

hududlar  doirasida  o’rganish  zaruratini  taqozo  etadi  va  hozirgi  vaqtda  yaqqol 

namoyon bo’lmoqda. Ishlab chiqarishdagi sustkashlik, iqtisodiy jihatdan yuqori 

rivojlanishga  ega  bo’lmagan  hududlarda  ishsizlikning  ortib  borishi,  ekologik 

muammolar,  hududlarda  kuzatilayotgan  markazga  yo’naltirilgan  xarakatlar 

hududiy  rivojlanish  bilan  bog’liq  muammolarga  ilmiy  asoslangan  yondashuvni 

---

 

9 

taqozo  etadi.  Hududiy  rivojlanishning  iqtisodiy  va  ijtimoiy  jihatlari  xorij 

mamlakatlarida  XIX  asrning  boshidan  o’rganila  boshlangan.  Bugungi  kunda 

hududiy iqtisodiyot yangi tadqiqot ob’ekti sifatida o’rganilmoqda.  

Hududiy iqtisodiyot mamlakatning hududiy xo’jalik tizimini tashkil etishni 

takomillashtirishini  belgilab  beruvchi  ishlab  chiqarish  kuchlarining  hududiy 

riivojlanishini  iqtisodiy  strategik  yo’nalishini  ishlab  chiqadi.  Ishlab  chiqarish 

kuchlarini  hududiy  joylashtirilishi  va  rivojlantirilishi  hududiy  iqtisodiyotning 

asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi.  

Hududlarda  ishlab  chiqarish  rivojlanishining  o’ziga  xos  xususiyatlari, 

qonuniyatlari, 

joylashish 

omillari 

va 

hududiy 

rivojlanishi 

hududiy 

iqtisodiyotning  o’rganish  predmeti  bo’lib  xizmat  qiladi.  Hududiy  iqtisodiyot 

mamlakat  iqtisodiyotining  ushbu  hududda  joylashgan  har  bir  tarkibiy  qismini 

o’zida  mujassam  etib,  bu  boradagi  o’zgarishlarni  iqtisodiyotga  ta’sirini 

o’rganadi.  Hudud  tushunchasi  turli  ma’nolarda  ishlatiladi.  Hudud  deganda  bir 

xil  tabiiy  sharoitga  ega  bo’lgan,  ishlab  chiqarish  kuchlarining  rivojlanishi  bir 

yo’nalishga  qaratilgan  mamlakatning  yirik  tarkibi  qismi,  ya’ni  hududi 

tushuniladi.  Hududiy  iqtisodiyot  bir  mamlakatning  xududlari  va  xorijiy 

mamlakatlarning  ishlab  chiqarish  kuchlarini  joylashtirilishi  va  hududiy 

siyosatini o’rganadi.  

Iqtisodiy  integratsiya  jarayonining  rivojlanishi  hududiy  iqtisodiyotni 

millatlararo sathga ko’tarilishi uchun sharoit yaratadi.   

Hududiy iqtisodiyot doirasida quyidagi muammmolar o’rganiladi: 

-  davlatlarning hududiy siyosati; 

-  iqtisodiy  va  ijtimoiy  rivojlanish  hududiy  dasturlarini  ishlab  chiqish  va 

amalga oshirish; 

-  hududning samarali ixtisoslashuvi va kompleks rivojlanishi; 

-  iqtisodiy rayonlashtirish; 

-  ishlab  chiqarish  kuchlarini  joylashtirish  va  xududlarni  kompleks 

rivojlanishi bilan bog’liq boshqa masalalar. 

---

 

10 

Hududiy 

iqtisodiyot 

ishlab 

chiqarishni 

joylashishining 

iqtisodiy 

mexanizmini,  hududiy  rivojlanishning  iqtisodiy  samaradorligini  aniqlash  bilan 

shug’ullanadi.  Bunda  bir  qator  iqtisodiy  omillar  tahlili  katta  ahamiyatga  ega, 

jumladan,  ishlab  chiqarish  samaradorligining  dinamikasi,  milliy  daromadning 

hududiy  bo’linishi,  asosiy  fondlarning  tuzilmasi  va  samaradorligi,  narx  va 

tariflarning hududiy farqlanishi va shu kabilar. 

Milliy  iqtisodiyot  tarkibini  tahlil  va  tadqiq  qilishda  ishlab  chiqarishning 

hududiy tarkibini turli shakllaridan foydalaniladi. Ularning barchasi davlatning 

boshqaruv  funktsiyasini  va  uning  mintaqaviy  siyosatini  amalga  oshirishda 

xizmat qilishlari mumkin. Biroq, bu nuqtai nazardan rasmiy mahalliy hokimiyat 

tizimiga  ega  bo’lgan  ma’muriy  iqtisodiy  rayonlar  juda  qo’l  keladi.  Shu  bilan 

birga mamlakatning ma’muriy-hududiy bo’linishi, geosiyosiy tuzilmasi ob’ektiv 

holatda  shakllangan  iqtisodiy  rayonlarga  (mintaqalarga)  asoslanishi  maqsadga 

muvofiqdir.  O’zbekiston  hududining  tabiiy  geografik  jihatdan  turli  tumanligi 

uning  “geografik  geometriyasini”,  hududiy  iqtisodiyotining  shakllanishiga 

sabab bo’ladi. 

Mamlakat  hududi  ichki  tuzilmasining  tabiiy  jihatdan  har  xilligi  uning 

iqtisodiy rivojlanishida ijobiy ahamiyatga ega. Chunki, bunday tabiiy geografik 

holat 

iqtisodiy 

geografik 

vaziyatning 

shakllanishi, 

hududiy 

mehnat 

taqsimotining  keng  rivojlanishiga  imkon  beradi.  Zero,  har  qanday  mukammal 

tizim bir tusdagi tarkibiy qismlarning oddiy yig’indisi emas, balki ularning turli-

tumanligidan tashkil topadi. Aynan ana shunday sharoitda hududiy birliklar bir-

birini to’ldiradi, ular o’rtasida iqtisodiy integratsiya jarayoniga ehtiyoj tug’iladi 

va shu asosda iqtisodiyotning hududiy samaradorligi vujudga keladi.  

Biror  bir  mamlakatning  hududi  tabiiy  va  iqtisodiy  jihatdan  mutloq  bir  xil 

bo’lmaydi.  Xuddi  shunga  mos  ravishda  ishlab  chiqarish  kuchlari  ham  hudud 

bo’yicha  bir  tekis  joylashmaydi.  Notekislik  esa  o’ziga  xos  hududiy-iqtisodiy 

rivojlanish  omilidir.  Qizig’i  shundaki,  har  qanday  mamlakat  yoki  viloyat 

o’zining hududida ishlab chiqarish kuchlarini bir tekis joylashtirishga, hududlar 

---

 

11 

ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishini  tenglashtirishga  harakat  qiladi,  ammo  mutloq 

holda  bunday  tenglik  hech  qachon  amalga  oshmaydi.  Respublikada  mahalliy 

hokimiyat  organlarining  huquq  hamda  vakolatlarining  kengaytirilishi  hududiy 

iqtisodiyotni boshqarish tizimiga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatdi. Lekin shuni 

alohida qayd etish lozimki, O’zbekiston Respublikasining iqtisodiyotni tarkibiy 

o’zgartirish  jarayonidagi  odimlari  mamlakatda  hududiy  iqtisodiy  siyosat 

sohasidagi o’ziga xos muammolarni hal etishni taqoza etadi. 

Respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan tub 

islohotlar  yanada  chuqurlashayotgan  sharoitda,  milliy  iqtisodiyot  xususiyatlari 

bilan 

birgalikda 

hududlarning 

ijtimoiy-iqtisodiy 

rivojlanish 

darajasi, 

resurslarning joylashuvi, iqtisodiy omillarga bo’lgan talab va taklif muvozanati, 

ishsizlik darajasi kabi qator omillarning hisobga olinishi amalga oshirilayotgan 

islohotlar  samaradorligini  oshishiga  xizmat  qiladi.  Shu  bois,  hududlarning 

ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishini  davlat  tomonidan  tartibga  solish  masalalari 

doim munozarali hisoblanadi.  

Rivojlangan  mamlakatlar  tajribasining  guvohlik  berishicha,  bu  boradagi 

muammolarni hal etishning samarali vositalaridan biri  soliqlardir. Soliqlarning 

mamlakat  iqtisodiyotidagi  o’rni  uning  rivojlanish  darajasiga  bog’liq  bo’lib, 

shunga monand holda soliqlarning roli ham turlichadir. 

Soliqlar  vositasida  tartibga  solish  samaradorligi  iqtisodiyot  rivojlanishini 

rag’batlantirish  va  aholining  yashash  darajasini  oshirish  natijasida  davlat 

byudjetiga  undiriladigan  soliqlarning  ko’payishiga  ham  olib  keladi. 

Soliqlarning  samaradorligini  ta’minlash  mexanizmi  iqtisodiyotni  rivojlantirish 

darajasi,  aholining  turmush  darajasi  va  jamiyat  oldidagi  vazifalardan  kelib 

chiqqan  holda  shakllantirilishi  lozim.  Shu  jihatdan,  respublikamizda  soliqlar 

vositasida  tartibga  solish  mexanizmi  milliy  iqtisodiyotni  rivojlantirishga 

qaratilishi  bilan  birgalikda,  hududlarning  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish 

darajasini tenglashtirishga, ishsizlikni kamaytirishga ham qaratilgan.  

---

 

12 

Soliqlar  vositasida  tartibga  solish  samaradorligi  davlat  oldidagi  strategik 

vazifalarni  amalga  oshirish  natijalari  bilan  baholanishi  lozim.  Hududlar 

rivojlanishini  soliqlar  vositasida  tartibga  solishning  maqsadi  hududlar 

iqtisodiyotini  rivojlantirish,  mahalliy  byudjetlarni  shakllantirish  va  soliq 

to’lovchilar  manfaatlarini  himoya  qilishdan  iborat.  Bu  jarayonda  davlat, 

hududlar  va  soliq  to’lovchilar  o’rtasida  soliq  tushumlarini  taqsimlash,  soliqqa 

tortish  darajasi  va  investitsiyalardan  foydalanish  masalalari  ko’pgina 

munozaralarga sabab bo’ladi.  

Mamlakatimizda  ijtimoiy-iqtisodiy  barqarorlikni  yanada  kuchaytirish 

uchun  hududlardagi  mavjud  muammolardan  kelib  chiqqan  holda  chora-

tadbirlarning  belgilanishi  lozim.  Bu  borada  mamlakatda  investitsiya  muhitini 

yanada  yaxshilash,  ishlab  chiqarishni  modernizatsiya  qilish,  texnik  jihatdan 

qayta  jihozlash  va  rekonstruktsiya  qilish,  respublikaning  ortiqcha  ishchi  kuchi 

mavjud  bo’lgan  mintaqalarida  yangi  ish  joylarini  yaratish  dasturlarini  amalga 

oshirishga,  to’g’ridan-to’g’ri  xususiy  xorijiy  investitsiyalarni  keng  jalb  etish 

bo’yicha soliqlardan imtiyozlar berildi. 

Darhaqiqat,  ushbu  imtiyozlar  bevosita  hududlarning  ijtimoiy-iqtisodiy 

rivojlanish  darajasi,  bugungi  kunda  ulardagi  mavjud  muammolardan  kelib 

chiqqan holda berilgan bo’lib, hududlar rivojlanishini jonlantirishga ijobiy ta’sir 

ko’rsatishi  shubhasiz.    Hududlarning  rivojlanish  darajasini  kuchaytirish 

maqsadida shu kabi maqsadli imtiyozlar berilishi maqsadga muvofiq. Jumladan, 

mamlakatimizning  chekka  hududlarini  rivojlanishini  tezlashtirish  uchun  milliy 

xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarga  ham  bir  qator  engilliklarni  ko’zda  tutgan 

imtiyozlar berilishi lozim.  

Respublikamiz  soliq  qonunchiligidagi  mavjud  imtiyozlardan  foydalanish 

darajasi  va  ularning  samaradorligi  monitoringini  kuchaytirish  hududlar  soliq 

potentsialini  oshirishda  muhim  ahamiyatga  ega.  Shundan  kelib  chiqqan  holda 

soliq  imtiyozlarini  berishda  aniq  va  maqsadli  imtiyozlarga,  ya’ni  soliq 

---

 

13 

investitsiyalariga  yanada  keng  ahamiyat  berilishi  mamlakatimiz  hududlari 

rivojlanishini rag’batlantirishda asosiy omil bo’lib hisoblanadi. 

Iqtisodiyotni,  shu  jumladan,  hududiy  iqtisodiyotni  davlat  tomonidan 

boshqarishda asosiy vositalar bo’lib quyidagilar hisoblanishi lozim: 

-  respublika  va  mahalliy  byudjetlar  hisobidan  davlatning  hududiy 

rivojlanish dasturlarini shakllantirish; 

-  hududlar  o’rtasida  shartnoma  tizimi  asosida  umumdavlat  ehtiyojlari 

uchun mahsulotlarni etkazib berishga buyurtmalarni joylashtirish; 

-  soliq  imtiyozlari,  imtiyozli  kreditlar  yordamida  hududlarning  moliyaviy 

tartibga solinishini samarali yo’lga qo’yish; 

-  davlatning  erkin  iqtisodiy  mintaqalarda  byudjet-soliq  siyosatini 

yuritishning maxsus rejimi samaradorligini oshirish; 

-  hududlar  investitsion  jozibadorligini  oshirish  orqali  hududlar  soliq 

imkoniyatlarini yaxshilash tadbirlarini rivojlantirish; 

hududlar  ijtimoiy  muammolarini  hal  etish  va  davlat  kafolatlari 

taqsimotidagi  notekisliklarni  bartaraf  etishga  ko’maklashish  maqsadida 

investitsion  faollik  orqali  yuzaga  keluvchi  qo’shimcha  soliq  imkoniyatlaridan 

hududlarning manfaatdorliklarini oshirish va hokazolar.