Soliqlаr vа mаjburiy toʼlovlаr аuditi

1-jadval
Vazirlik va idoralarning soliq qarzdorligini yillar kesimida jami qarzdorlikdagi ulushi
(foizda)

Vazirlik va uyushmalar nomi	2013	2014	2015	2016	2017	01.01.2018	2019
“Oʼzbekneftegaz” АJ	56,1	41,3	32,	39,7	42,2	44,1	29,7
“Oʼzbekenergo” АJ	9,6	9,5	9,4	8,0	6,6	0,5	0,5
“Oʼzkimyosanoat” АK	1,0	1,6	2,6	3,3	3,7	1,6	0,2
“Oʼzpaxtasanoat” АJ	12,3	14,6	17,2	7,0	8,6	5,2	10,3
“Oʼzdonmahsulot” АK	4,5	4,7	5,0	4,5	4,1	6,5	3,3
Qishloq va suv xoʼjaligi vazirligi	1,1	1,2	1,3	1,5	0,6	0,5	0,8
“Oʼzagromashservis” uyushmasi	2,3	2,0	1,7	1,6	0,8	0,3	0,4
“Oʼzavtoyoʼl” АJ	3,7	0,7	0,1	0,4	0,6	0,3	0,7
Fermer xoʼjaliklari	11,4	13,4	15,8	16,2	14,2	12,1	17,9
Boshqalar	8,1	10,9	14,9	17,8	18,7	29,0	36,2
Respublika boʼyicha jami	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0

Soliq qarzdorligi salmogʼini tarmoqlar kesimida tahlil qilinganda, ayrim sohalarda qarzdorlikni ulushi yillar davomida kamaygan boʼlsa, boshqa tarmoqlarni soliq qarzdorligi miqdori ortganligini 1-jadvalda koʼrishimiz mumkin.

Shu bilan birga, mazkur sohalarda yillar davomida soliq qarzdorligi miqdori oʼzgarish tendentsiyasini oʼtgan yillarga nisbatan farqini oʼrganadigan boʼlsak, Oʼzbekneftegaz, Oʼzkimyosanoat va Oʼzdonmahsulot sohalarida soliq qarzdorligi miqdori kamayib borgan boʼlsa, Oʼzpaxtasanoat, Oʼzbekenergo, Oʼzagromashservis, fermer xoʼjaliklari va boshqalarda 2017 yil 1 yanvarda oʼtgan davrga nisbatan soliq qarzdorliklari kamaygan, lekin 2019 yil 1 yanvarь holatiga nisbatan ortganligini kuzatish mumkin.
Soʼnggi yillarda Oʼzbekistonda kuzatilgan soliq qarzlarini soliq tushumlariga nisbatan kamayish tendentsiyasiga qaramasdan (2016 yilda – 13 foiz, 2017 yilda – 10 foiz, 2018 yilda – 7 foiz), soliq qarzlarini koʼpaytirishga olib keladigan omillar bartaraf etilmay kelinmoqda.
Bundan tashqari, soliq qarzlarini hisobdan chiqarish tartib-qoidalari maʼlum bir darajada soliq toʼlovchilarga soliqlarni toʼlashdan bosh tortish turli sxemalarini qoʼllash imkonini beradi, ular soliq majburiyatlarini bajarish muddatini uzaytirishni va soliq qarzini koʼpaytirishni ragʼbatlantiradi. Bu amaliyot oxir-oqibat raqobatning zaiflashiga va soliq qonunchiligini katʼiy amalga oshirishning afzalliklarini yoʼqotilishiga olib keladi.


2-jadval
Vazirlik va idoralarning soliq qarzdorliklarini oʼtgan yillarga nisbatan oʼzgarish tendensiyasi
(foizda)

Vazirlik va uyushmalar nomi	Farq 2014-2013	Farq 2015-2014	Farq 2016-2015	Farq 2017-2016	Farq 2018-2017
“Oʼzbekneftegaz” АJ	73,3	149,6	134,4	49,8	27,1
“Oʼzbekenergo” АJ	107,8	94,3	98,9	4,4	84,5
“Oʼzkimyosanoat” АK	171,8	142,8	133,2	27,3	10,5
“Oʼzpaxtasanoat” АJ	129,2	44,8	147,9	38,7	165,0
“Oʼzdonmahsulot” АK	114,3	101,3	109,9	100,5	42,8
Qishloq va suv xoʼjaligi vazirligi	118,2	126,5	48,0	58,3	123,7
“Oʼzagromashservis” uyushmasi	91,9	106,4	57,7	22,9	111,9
“Oʼzavtoyoʼl” АJ	19,7	342,3	181,9	32,8	200,3
Fermer xoʼjaliklari	128,8	113,4	105,4	54,3	123,6
Boshqalar	148,3	132,5	126,3	98,7	104,5
Respublika boʼyicha jami	109,1	110,6	120,3	63,9	83,5

Respublika boʼyicha soliq qarzdorligi oʼtgan yillarga nisbatan ortib borganligi, jumladan 2014 yilda - 9,1 foizga, 2015 yilda - 10,6 foizga, 2016 yilda - 20,3 foizga, 2017 yilda davlat soliq organlari tomonidan 56,4 foizga kamaytirilib, 2018 yilda oʼtgan 2017 yilga nisbatan 19,6 foizga ortganligi kuzatildi.

Xususan, soliq qarzdorligi “Oʼzbekneftegaz” АJ, “Oʼzkimyosanoat” АK, “Oʼzdonmahsulot” АK, oʼtgan yillarga nisbatan kamaygan boʼlsa, “Oʼzbekenergo” АJ, “Oʼzpaxtasanoat” АJ, “Oʼzagromashservis” uyushmasi, “Oʼzavtoyoʼl” АJ va fermer xoʼjaliklarida 2018 yil 1 yanvarь holatiga kamaygan boʼlib, koʼrsatkichlar 2019 yil 1 yanvarь holatiga keskin ravishda ortganligini kuzatishimiz mumkin.
Soliq maʼmurchiligi samaradorligini oshirish va soliq qarzlarini kamaytirish masalalari Oʼzbekiston Respublikasi davlat soliq xizmati organlarining ustuvor vazifasi sanaladi, chunki qarzdorlikning kamaytirish oʼzgarmas soliq yuki darajasida byudjet daromadlarini toʼldirish uchun zaxiraviy manba hisoblanadi.
Moliya sohasidagi ilm-fanda soliq qarzlarini boshqarish masalalari dastlabki bosqichda boʼlib, ularni hal etish borasida maxsus amaliy va metodologik ishlanmalar yetarli emas. Shuningdek, byudjetni rejalashtirish metodologiyasida soliq qarzlarini undirish koʼrinishidagi soliq daromadlari va tushumlari hisobini yuritish masalalari aks ettirilmagan.
Soliq toʼlovchining “Shaxsiy kabinet” xizmatini takomillashtirish, bu nafaqat Davlat soliq qoʼmitasining axborotiga kirish joyi emas, balki soliq toʼlovchilar va soliq organlari oʼrtasida inson omilisiz, shu jumladan, roʼyxatdan oʼtish, toʼlovlarni muvofiqlashtirish, hujjatlarni talab qilish, soliqlarni toʼlash, hisobga olish va qaytarish boʼyicha xizmatlarni amalga oshirishiga imkoniyat yaratadi.
Bu boradagi ilgʼor xorij tajribasini oʼrganar ekanmiz, Yaponiyada soliq toʼlovchi qonun bilan belgilangan muddatdan kechikib soliq toʼlovini amalga oshirganda dastlabki kechiktirilgan ikki oy uchun 4,5 % yillik miqdorda (foiz stavkalari bankning qayta moliyalashtirish stavkasidan kelib chiqib har yili oʼzgartiriladi), ikkinchi oydan oshgan qismiga 14,6 % yillik foiz miqdorida moliyaviy choralar koʼriladi (1-rasm).

1- rasm. Yaponiyada soliq qarzdorligini majburiy undirish mexanizmi

Soliq qarzini majburiy undirishning Yaponiya tajribasini 1-rasm orqali koʼrib chiqar ekanmiz, eng ahamiyati jihati shundaki, soliq xizmati organlariga mulkni koʼzdan kechirish, zarur hollarda mulkni joyini aniqlash boʼyicha kuzatuv oʼtkazish, mulkni yoʼqlamadan oʼtkazish, xatlov, sotuvga qoʼyish va taqsimot kabi vakolatlarni berilishi oʼz samarasini berib kelmoqda.

Taʼkidlash joyizki, Yaponiyada soliq toʼlovchilarga huquqiy yordam koʼrsatish, maslahatlar berish, axborot va xabardor qilishga yoʼnaltirilgan butun bir davlat dasturi mavjud boʼlib, soliqlarni ixtiyoriy toʼlash madaniyatini oshirishda munosib hissa qoʼshib kelmoqda.
Shuningdek, Federal soliqlarni toʼlashning eng yaxshi usullaridan АQSh soliq boshqarmasi tomonidan taklif qilingan elektron toʼlovlarning har xil variantlaridir. Elektron toʼlov bu soliqlarni toʼlashning qulay va xavfsiz usulidir. Bunday toʼlovlarni onlayn rejimida telefon yoki uyali mobil telefon orqali amalga oshiriladi.
АQShda soliq qarzdorligini majburiy undirish mexanizmining samarali jihati shundaki, korxona va tashkilotlarning soliq qarzlari oxir oqibat, ularning direktor, boshqaruv va boshqa rahbariyati tarkibi ish haqiga taqiq qoʼyilishidadir.