Soliq va soliqqa tortish (o'quv qollanma) : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

TAKRORLASH  U C H U N   SAVOLLAR
1.  Q o'shilgan  qiym at  solig'i  qanday  soliq  hisoblanadi?
2.  Q o'shilgan  qiym at  solig'ini  obyekti  nim a?
3.  Q o'shilgan  qiym at  solig'ini  stavkasi  nim a?
4.  Q .Q.S.  b o 'y ich a  imtiyozlar.
5.  Q .Q.S.  qanday  hisoblab  chiqariladi?
70

---

IX b o b .  AKSIZ  SOLIG  INING  MOHIYATI  VA  H ISO BLASH
TARTIBI
l - § .  Aksiz  soligNning  mohiyati  va  uning  obyekti
Aksiz  solig'i  bilvosita  soliq  turi  bo'lib,  to v a r  yoki  xizm at  narxiga 
ustam a  ko'rin ish d a  undiriladi  va  pirovardida  iste’m olchi  tom onidan 
to 'la n ad i.  Aksizlar  davlatning  soliqqa  do ir  u m um iy siyosati  tarkibiy  qismi 
hisoblanadi  h am da  budjet  darom adini  ko'paytirish,  b a ’zi  tovarlar  iste’mol 
qilinishi  (tam aki,  spirtli  ichim liklar),  ishlab  chiqarish  ayrim   turlarining 
k o'paytirish  tabiatni  m uhofaza  qilishga  salbiy  t a ’siri  oqibatida  yuzaga 
keladigan  ijtim oiy  xarajatlar  o 'm in i  qoplashda,  shuningdek,  avtom obil 
yo'llari  qurish  va  saqlash  xarajatlarini,  boshqa  xarajatlam i,  him oyalash 
m anbayi  sifatida,  vatanim izdagi  ishlab  chiqarishni  q o 'lla b -q u w atlash d a  va 
h okazolar  u ch u n   qo'llaniladi.
Aksiz  hajm i  qoida  tariqasida,  tovar  qiym ati  bilan 
ham ,  uni  ishlab 
chiqarish  u c h u n   qilingan  m e h n at  sarfi  bilan  ham   b og'liq  em as,  balki  dav­
latning  soliq  siyosatiga  qarab  belgilanadi.  B a’zi  m am lakatlarda  iste’mol 
solig'i,  ya’ni  chakana  savdodagi  h ar  bir  xarid  u chun  soliq,  xizm at  k o 'r­
satish  sohasida  obo ro t  solig'i,  tom oshaxonalardan  undiriladigan  soliq  va 
b oshqalar tobora  k o 'p ro q   rivojlanm oqda.
O 'zbekiston  Respublikasida  aksiz  solig'i  O 'zbekiston  Respublikasining 
1991-yil  15-fevralda  qabul  qilingan  «K orxonalar,  birlashm alar, 
tashki- 
lotlardan  undiriladigan  soliqlar  to'g'risida»  gi  Q onuniga  m uvofiq  qabul 
qi-lingan,  lekin  respublikam izda  birinchi  m arotaba  1992-yildan  boshlab 
jo riy   etilgan.
«O 'zbekiston  R espublikasining  Soliq  kodeksida»  aksiz  solig'ining  yan­
gi  um um iy  qoidalari,  aksiz  stavkalari  va  to 'la sh   tartibini  ko'rsatib  o 'til- 
gan.
Aksiz  solig'i  tovar  qiym atining  bilvosita  soliq  ko 'rin ish id a  budjetga 
to 'la n ad ig a n   bir  qismi  b o 'lib ,  u  qo'shilgan  qiym at  solig'i  solinadigan 
bazada  hisobga  olinadi.  O 'zlari  ishlab  chiqargan  va  aksiz  solig'i  solinadigan 
tovarlam i  sotuvchi,  m ulkchilikning  h ar  qanday  shaklidagi 
korxonalar, 
birlashm alar  va  tashkilotlar  aksiz 
solig'i  to 'lo v c h ilar  hisoblanadi.  Aksiz 
to 'la n ad ig a n   tovarlam ing  eksportiga  aksiz  solig'i  solinm aydi,  O 'zbekiston 
Respublikasiga  tovarlar  eksportiga  nisbatan  soliq  solish  rejimini  qo'llay- 
digan  davlatlarga  tovarlar  realizatsiya  qilinadigan  hollar  b u n d an   m ustasno.
O 'zbekiston  Respublikasida  aksiz  to 'la n ad ig a n   tovarlar  ishlab  ch iq a­
rayotgan  yoki  bunday  tovarlam i  im port  qilayotgan  yuridik  va  jism oniy 
shaxslar budjetga  aksiz  solig'i  to'laydilar.
71

---

O 'zbekiston  Respublikasida  ishlab  chiqarilgan  aksiz  to 'la n ad ig a n   to ­
varlar  u chun  u lam ing  qo'shilgan  qiym at  solig'i  hisobga  olinm agan  holdagi 
(aksiz  solig'i  sum m asini  o 'z   ichiga  olgan)  qiym ati  yoki  tovarning  fizik 
hajmi  soliq  solish  obyekti  hisoblanadi.
Agar  tovar  ishlab  chiqaruvchi  aksiz  to 'la n ad ig a n   tovam i  naturial  haq 
yoki  sovg'a  sifatida  bersa,  soliq  to 'lo v c h id an   tovam i 
topshirish  paytida 
tarkib  topgan,  lekin  am al  qilingan  xarajatlardan  kam   bo'lm agan  narxlar 
darajasidan  kelib  chiqib  hisoblangan  qiym at  soliq  solish  obyekti  hisobla­
nadi.
U shbu  qoidalar,  tovarlar  o 'z   xom ashyosidan  yoki  berilgan  xom ashyo- 
dan  ishlab  chiqarilgandan  q a t'i  nazar qo'llaniladi.
Berilgan  xom ashyodan  ishlab  chiqarilgan  to v arlar  b o 'y ich a  aksiz  so­
lig'i  va  uni  buyurtm achiga  berish  paytida  ushbu  qoidalarga  m uvofiq  bel­
gilangan  narxda  hisoblab  chiqarilishi  lozim.
T adqiqot  obyektidan  kelib  chiqib,  asosiy  egri  soliqlardan  biri  bo'lgan 
aksiz  solig'ining  kelib  chiqishi  va  rivojlanishi  tarixi  xususida  to'xtalam iz. 
D astlab  egri  soliqlar  ayrim   tovar  turlari  (tuz,  tam aki,  aroq  m ahsulotlari, 
gugurt,  shakar  va  boshqa  keng  iste'm ol  m ollari)ga  aynan  aksiz  solig'i 
ko 'rin ish id a  nam oyon  bo'lgan.  B aqt  o 'tish i  bilan  aksiz  osti  tovarlari 
ro'yxati  kengayib  borgan.  O 'z -o 'z id a n   m a ’lum   bo 'lad ik i,  soliqqa  to rtish ­
ning  aksizli  shakli  keng  xalq  om m asi  iste’m olidagi  om m aviy  tovarlam i 
soliqqa  tortish jarayonidagina  sam ara  berishi  m um kin  bo'lgan.
Q adim da  aksizlam i  boshqa  n o m la r  bilan  boj,  to 'lo v ,  yig'im   yoki 
sodda  qilib  soliq  deb  atashganlar.  A ksizlam ing  o 'sh a   davrda  am al  qilgan 
soliqqa  tortish  m exanizm i  to 'g 'risid a   taxm iniy  m a ’lu m o tlar  mavjudligi 
u ning  ilk  paydo  bo'lgan  davrini  aniqlashga  im kon  berm aydi.  M asalan,  xalq 
tribunlari  Tiberiy  va  G ay  G rakxov  (er.  av.  162-133  va  1 5 3-121-yy.)  davr- 
larida  R im   g'aznasiga  q o 'lla m i  ozod  etishdan,  shu  bilan  birga  o 'z   shaxsiy 
iste’m oli  u chun  za ru r  bulm agan  tovarlam i  dengiz  orqali  Rim ga  olib 
kelinishdan  y ig'im lar tushib  turgan.
Qadim gi  M isrda  X II-X III  chi  sulolalar  davrida  (er.  av.  ikkinchi  m ing 
yillik)  pivoga  soliq  solingan.  A lbatta,  bu  to 'lo v la r  hozirgi  talqindagi  aksizlar 
bo'lm asligi  m um kin,  lekin  ularni  aksizlam ing  dastlabki  nam unalari  sifatida 
e ’tiborga  olish  lozim dir.
Tarixiy  m anbalarga  k o 'ra,  Angliyada  K rom vel  davrida  respublikaning 
yigirm a  yil  am al  qilishi  davom ida  aksizlam ing  ikki  yuzga  yaqin  turi  joriy 
etilgan.  Bunda  h ar  xil  turdagi  obyektlar  soliqqa  tortilgan,  m asalan,  poxol 
kukuni  yoki  yog'  u chun  quti  idishlar  shular  jum lasidandir.  XXI  asrda 
G ollandiyada  egri  soliq  turlari  shunchalik  k o 'p   ediki,  tarixchi  de-B itta 
so'zlariga  qaraganda,  m e hm onxonada  to rtiq   qilingan  baliq  bo'lagiga  34  xil 
aksiz  to 'g 'ri  kelgan.
D em ak,  aksizlar,  bojlam i  hisobga  olm aganda  soliqqa  to rtish n in g   eng 
qadim gi  shaklidir.
«Aksiz»  franso'zcha-accise,  lo tin ch a -a cc id ere  so'zlaridan  olingan  b o '­
ladi,  taijim a  qilinganda  «kesib  olish»  m a ’nosini  anglatadi.  O 'zbekiston
72

---

Respublikasi  soliq  qonunchiligida  aksiz  solig'iga  quyidagicha  izoh  berilgan: 
«aksiz  solig'i  sof  darom adning  narxda  va  qo'shilgan  qiym at  solig'iga  to r- 
iladigan  bazada  hisobga  olinadigan,  egri  soliq  sifatida  budjetga  o'tk azila- 
igan  (undiriladigan)  b ir  qism idan  iboratdir.  Bizning  fikrim izcha,  aksiz 
solig'i  sof darom adning  em as,  balki  yuklab jo 'n a tilg a n   tovarlar qiym atining 
bir qism ini  egri  soliq  sifatida  budjetga  yo'naltirish  shaklidir.
Egri  soliq  sifatida  aksiz  solig'ining  qo'shilgan  qiym at  solig'idan 
farqlanuvchi  xususiyatli jihatlarini  aytib  o 'tish   m aqsadga  m uvofiqdir,  ya’ni:
-   aksiz  solig'ida  cheklangan  turdagi  aksiz  osti  m ahsulotlarini  sotish 
oboroti  soliqqa  tortiladigan  obyekt  bo 'lad i  hisoblanadi.  B oshqacha  qilib 
aytganda,  qo'shilgan  qiym at  solig'idagi  soliqqa  tortish  obyekti  bo'lg an   ish 
va  xizm atlar aksiz  solig'iga tortilm aydi;
-   agar  qo'shilgan  qiym at  solig'i  tovar  ishlab  chiqarish  va  ayirbosh- 
ashning  barcha  bosqichlarida  vujudga  kelsa  va  undirilsa,  aksizlar  esa  faqat 
ishlab  chiqarish  sohasidagina  am al  qiladi.  U shbu  qoidadan  O 'zbekiston 
Resublikasi  hududiga  olib  kelinayotgan  aksiz  osti  m ahsulotlari  va  tovarlari 
istisnodir.
M adom iki,  ushbu  holatda  aksiz  solig'ini  to 'lo v c h ilar b o 'lad i,  aksiz  osti 
m ahsulotlarini  sotib  oluvchi  va  qayta  sotuvchi  tashkilotlar  hisoblanadi.
Aksiz  solig'i  o 'z   m ohiyatiga  k o 'ra   to v a r  bahosiga  kiritiluvchi  va  oxirgi 
iste'm olchi  to m o n id an   to 'la n ad ig a n   egri  soliqdir.  U ning  ijtim oiy -  iqtisodiy 
m ohiyati  faqat  taqsim ot  darajasiga  qarab  ifodalanadi  va  takom illashtiriladi.
Aksiz  solig'ining  iqtisodiy  m ohiyati  budjet  tushum ini  ta 'm in la sh   orqali 
xalq  xo'jaligi  m anfaatlarini  qondirishga,  k o 'p ro q   m ablag'lam i  jalb  ettirishi 
orqali  nam oyon  bo'lsa,  uning  ijtim oiy  m ohiyati  aholining,  ya'n i  asosiy 
iste'olchilam ing  to 'lo v   qobiliyatlarini  oshishida  o 'z   ifodasini  topadi.  Bu  esa 
aksiz  solig'i  obyektlari  (aksiz  osti  tovarlari)ni 
qiskartirilishida,  soliq 
stavkalari  pasayishida,  aholi  to 'lo v   qobiliyatini  o 'sishida  nam oyon  bo'ladi. 
Shuni  ham   ta'k id lab   o 'tis h   kerakki,  subyektlar  aksiz  solig'i  iste'm olchilari 
sifatida  o'zaga  kelishi  tabiiydir.
A m m o  aksiz  solig'i  yengiliklari  tovarlam i  xarid  qilish  u ch u n   olina- 
igan  kredit  resurslarini  qisqartirilishiga,  bu  esa  o 'z   vaqtida  xarajatlam ing 
pasayishiga  olib  keladi.  X arajatlam ing  pasayishi  esa  darom ad  (foyda)ni 
oshirish  om illaridan  biridir.
Aksiz  solig'ini  m ohiyatini  ochishda  u   bajaradigan  vazifalam i  bilish 
m uhim dir.  Shu  jih a td a n   uning  quyidagi  vazifalarini  alohida  t a ’kidlab 
o'tm oqchim iz:
birinchidan,
  m am lakat  budjetining  m uhim   darom ad  m anbalaridan  biri 
sanaladi.  Soliq  tizim i  rivojlanish  bosqichini  boshdan  kechirayotgan  barcha 
davlatlar  singari,  m am lakatim izda  ham   aksiz  orqali  d aro m ad lam i  te z  va 
oson  yigish  im koniyatlari  yuzaga  keladi.  F ransuz  iqtisodchisi  F .D em ezon 
ta ’biri  bilan  aytganda  «aksizning  o 'z i  barcha  boshqa  soliq  tushum lari  va 
undan  ham   ko'proqni  berishga  qodirdir»
ikkinchidan,
  aksiz  osti  tovarlari  iste'm olini  cheklash  (asosan,  ijtimoiy 
zararli  tovarlar)  orqali  m uayyan  b o zo r  doirasida  talab  va  taklifni  tartibga
73

---

solish.  Iqtisodiy  o ‘sish  doirasini  bashqarishda  aksizosti  tovarlar  ro ‘yxatini 
belgilash  orqali  davlat  yalpi  talab  va  taldifni  egiluvchanligi  t a ’m inlaydi;
uchinchidan,  davlatning  m illiy  bozorni  him oya  qilish  vazifasi  aksiz 
solig'i  orqali  ta ’m inlanadiki,  bunda  yuqori  soliq  stavkalaridan  foydalaniadi;
to'rtinchidan,  aksiz  solig'i  m onopol  m avqedagi  tovar  ishlab  chiqaruv- 
hi  yoki  aniq  m ahsulot  turini  progressiv  soliqqa  to rtish  vazifasini  o'taydi;
beshinchidan,  aksiz  solig'i  aholini  boy  badavlat  qatlam lari  d arom ad- 
arini  qayta  soliqqa  tortish  usuli  hisoblanadi.  C hunki  aksiz  solig'i  asosan 
nuuzli  (qiym ati  yuqori)  tovarlarga  qo'llaniladiki,  bunday  tovarlam i  asosiy 
iste’m olchilari  boy-badavlat  shaxslar  hisoblanadi.
Shunday  qilib,  aksiz  solig'i  ijtim oiy  m uh itn i  ham   yaxshilash  im ko- 
iyatarini  moliyaviy  n atijalam ing  o'sishi  orqali  tam inlab  berishi  m um kindir. 
Shu  bois  aksiz  solig'ining  takom illashtirilishi  ijtim oiy-iqtisodiy  m uhitni 
yaxshilanishi  bilan  ch am barchas  bogliqdir.