Soliq va soliqqa tortish (o'quv qollanma) : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

7 -§ .  Budjet-soliq  siyosati  yaxlitligi  va  moliyaviy  tartibga  solish
M akroiqtisodiy jih a td a n   esa  davlatning  sam arali  budjet-soliq  siyosati 
investitsiya  iqlim ini  yaxshilash,  moliyaviy  barqarorlik  pul  va  m oliya  bo- 
zorlari  rivoji,  korxonalam i  moliyaviy  sog'lom lashtirish  va  aholining  real 
darom adlari  o'sishiga  im kon  beradi.
"  Soliq  tadbirlari  budjet  tadbirlarini  to 'ld irib   turadi  va  u la r  birgalikda 
talab  m ajm uasini  rivojlantirishga,  n atijad.a  esa  ishlab  chiqarishni  h am   ri­
vojlantirishga  olib  keladi.  B udjet-soliq  siyosati  pul  kredit  siyosati  kabi 
davlatning  yaxlit  tadbirlarini  ishlab  chiqishni  taqozo  etadi.  U lar  quyi­
dagilardan  iborat:
1.  Iqtisodiy  holatni  k o 'tarish   davrida  davlat  byudjet-soliq  va  pul  kredit 
siyosatida  qaram a-qarshi  tad b irlam i  m ujassam lashtirib  turish  siyosatini 
o 'tk azad i.  U shbu  davrdagi  budjet-soliq  siyosati  soliqlar  stavkasining 
ko'tarilishi,  davlat  xarajatlarining  qisqarishi,  am ortizatsiya  siyosatini  o 'tk a ­
zish  doirasida  chegaralanishlar  bilan  xarakterlanadi.
2.  M oliyaviy  barqarorlikni  t a ’m inlash.  B uning  u ch u n ,  eng  aw a lo , 
iqtisodiy  islohotlam i  m uvaffaqqiyatli  o'tk azish n in g   asosi  sifatida  pul 
m uom ilasining  barqarorlashtirish  b o 'y ich a  za ru r  ch o ralar  ko'rish  darkor. 
F aq at  barq aro r  pul  tizim i  yaratilgan  sharoitda  xo'jalik  m exanizm ining 
barcha  qatnashchilari  va  tashkiliy  qism lar  o 'rta sid a  aloqalar  o 'm a tish  
m um kin.
3.  Investitsion  faollikni  rivojlantirish  va  uning  m illiy  darom didagi 
ulushini  ko'paytirish.
4.  B udjetning  davlat  dotatsiyalari  b o 'y ich a  alohida  m oddiy  ishlab 
chiqarish  sohalariga  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  qisqartirish.  X arajatlar 
orqali  budjet,  iqtisodiyotni  boshqarish  va  rivojlantirishning  m uhim   dastagi 
b o 'lib   xizm at  qiladi.
5.  Budjetningg  darom ad  bazasini  soliqqa  tortishni  takom illashtirish  va 
soliqlam i  to 'liq   to 'lanishi  b o 'y ich a  nazoratni  kuchaytirish  hisobiga  b ar­
qarorlashtirish.  Soliqlar  orqali  korxonalar  faoliyatini  rag'batlantirish  raqo- 
bat  bardoshlikni  oshiradi.  K apital  yig'ilish  u chun  qulay  sharoit  yaratadi.
25

---

Bunda  turli  soliqlardan  im tiyozlar  berilib,  iqtisodiy  rivojlanishi  u ch u n   za- 
m in  yaratiladi.
6. 
D avlat  xarajatlarini  m aqsadli  va  sam arali  tashkil  qilinishi  b o ‘yicha 
moliyaviy  nazorat  tizim ini  shakllantirish.
H ozirgi  kundagi  eng dolzarb  m asalalardan  b in   byudjet  darom adlari  va 
xarajatlari  o'rtasidagi  m utanosiblikni  ta ’m inlashdan  iborat.  B unda  asosiy 
o 'rin n i  budjet  soliq  siyosatini  yaxlitligiga  erishish  masalasi  egallaydi.
M ustaqilligim izning  dastlabki  yillarida  izdan  chiqqan  iqtisodiyotni 
qayta  qurish,  yangi  jam iyat  boshqaruv  tizim ini  shakllantirish,  aholini  «Ijti- 
m oiy  larzalarsiz»  b o zo r  m unosabatlariga  m oslashtirish,  ijtim oiy  him oyani 
kuchaytirish  ju d a   katta  m ablag‘lam i  talab  etdi.  Lekin  bu  korxonalar  zim - 
masidagi  soliq  yukining  ortib  ketishiga,  ular  iqtisodiy  ahvolini  yo m o n - 
lashuviga  olib  keldi.  S huning  u ch u n   keyingi  yillarda  asosiy  e ’tib o r  budjet- 
soliq  siyosatining  faqat  fiskal  tom inigina  em as  balki  uzoq  m uddatli  istiq- 
bolga  erishi  m aqsadida  budjet  xarajatlari  tarkibini  qaytadan  ko ‘rib  chiqish 
va  soliqlam i  rag‘batlantiruvchi  funl«iyasini  oshirishga  ham   qaratilm oqda.
Budjet  u ch   tarkibiy  q ism dan-xarajatlar  darom adlar  qism lari  va  ular 
balansidan  iborat,  ya’ni  daro m ad lam in g   xarajatlariga  muvofiqligi  qoidasiga 
k o ‘ra  tuziladi.  B udjetni  shakllantirish,  a w a lo ,  uning  xarajatlar  qism ini 
tuzish  yo ‘li  bilan  yuz  beradi,  chunki  davlat  o ‘zida  mavjud  moliyaviy  im ko- 
niyatlardan  kelib  chiqibgina  xarajatlar  qilishi  m um kin.
D avlat,  a w a lo ,  jam iyatni  sam arali  rivojlantirish  m aqsadida  uning 
zarur  m ablag'lari  hajm ini  belgilash  va  sh u n d a n   keyingina  o ‘z   q o ‘lida  b o ‘l- 
gan  byudjet  darom ad  qism ini  to 'ld irish n in g   asosiy  vositasi  soliq  va  boshqa 
m anbalari  yordam ida  an a  shu  moliyaviy  resurslam i jalb   etish  kerak.  Budjet 
soliq  siyosati  mablagMar  harakatining  aniq  y o ‘nalishlarini  milliy  d aro - 
m adning  qayta  taqsim lashni  aks  ettiradi.  Bu  esa  unga  m am lakatda  iqti­
sodiyotni  va  ijtim oiy jaray o n lam i  sam arali  boshqarishga  im kon  beradi.
Iqtisodiy  rivojlanishining  turli  bosqichlarida  budjet  davlat  siyosatini 
am alga  oshirish  quroli,  m o ‘ljallngan  dasturiar  va  ta d b irlam i  am alga 
oshirish  u chun  pul  m ab lag 'lam i  asosiy  m anbasi  hisoblanadi.  O xir oqibatda 
ayni  shu  davlat  hokim iyatining  kundalik  m asalalarini  ham ,  rivojlanish 
istiqbollarini  h am   hal  etishga salohiyatini  belgilaydi.
Budjet  iqtisodiyotiga  ishlab  chiqarish  jarayoniga,  x o ‘jalik  haotiga 
davlat  to m o n id an   t a ’sir  o ‘tkazish  vositasidir.  U   davlat  iste’m olining  m o ­
liyaviy  asosi  sifatida  nam oyon  b o ‘ladi  h am da  davlat  to m o n id an   ijtim oiy 
siyosat olib  borish  u c h u n   foydalaniladi.
Davlat  budjeti  davlatning  asosiy  moliyaviy  rejasi  sifatida,  hukum at 
organlariga  o ‘z  vakolatlarini  am alga  oshirish  u chun  iqtisodiy  im koniyatlar 
beradi.  Budjet  davlat  u c h u n   za ru r  b o ‘lgan  moliyaviy  resurslam i  aks  ettirib, 
shu  bilan  birgalikda  m am lakat  soliq  siyosatini  belgilaydi.
Soliq  siyosatini  o ‘zgartirib,  davlat  m uayyan  doiralarda  m am lakatni 
iqtisodiy  rivojlantirishni  rag'batlantirishi  va  uning  iqtisodiyotda  paydo 
b o ‘ladigan  salbiy  k o ‘rinishlariga  yo ‘l  qo'ym asligi  m um kin.  Soliqlar  yorda­
m ida  tartibga  solish  h ar qanday  m am lakatning  xo'jalik  hayotini  y a ’ni  ishlab
26

---

chiqarish  tarkibi,  sarm oya  jam g ‘arish  shaxsiy  iste’m olni  qam rab  oladi, 
chunki  soliq  siyosatining  o'zgarishi  m am lakat  iqtisodiyotining  t a ’sirchan 
vositasidir.  B unday  tartibga  solishning  asosiy  m aqsadi  b o 'lib ,  korxona- 
lam ing  ichki  va  tashqi  faoliyati  u ch u n   (ayniqsa,  investitsiya  faoliyatini 
jonlantirish  u ch u n )  soliq  iqlim ini  yaratish  h am da  sarm oya  harakatini 
tarm oq  va  m intaqaviy  yo ‘nalishlarda  rivojlantirishni  rag‘batlantirish  u ch u n  
shart-sharoitlam i  ta ’m inlash  hisoblanadi.  Soliq  siyosati  yordam ida  tartibga 
solish  h ar  doim   ham   sam arali  natijalar  beraverm aydi,  bunga  mavjud  iqti­
sodiy  vaziyatni  to ‘g‘ri  baholam aslik  uzoq  m uddatli  strategik  taxm inlash- 
tirishni  n o to ‘g ‘ri  belgilash  soliq  yukining  taqsim lanishida  nom utanosiblik 
sabab  bo'lishi  m um kin.
Soliq  siyosati  asosiga  byudjetga  soliq  tushum lari  hajm larini  soliq 
stavkalarini  oshirish  hisobiga  em as,  balki  ishlab  chiqarishni  tegishli  tar- 
m oqlarini  va  m ahsulotlam ing  ustuvor  turlarini  rag‘batlantirish  vositasida 
soliq  solish  bazasini  ko'paytirishga  im kon  yaratadigan  ch o ralar  hisobiga 
oshirish  zam rligiga  asosiy  e ’tib o m i  qaratish  lozim .  Soliq  siyosati  soliq- 
lam ing  jam iyatdagi  rolini  belgilaydi.  Soliqlam ing  ustqurm a  tartibining 
subyektiv  hodisasi  sifatidagi  aham iyati  davlat  faoliyati  bilan  cham barchas 
bog'liq.  U shbu  aham iyat  d o im o   h arakatda  b o ‘lib,  b u tu n   xalq  xo'jaligini 
m anfaatlari  va  m aqsadlarini  jam lam a  k o 'rin ish d a  aks  ettiradigan  holda 
davlat  siyosatini  o ‘zgarishiga  bog‘liqdir.
D avlatning  budjet  soliq  siyosati  sam arasiz  b o ‘lishi  m um kin,  ya’ni  uni 
am alga  oshirish  quyidagi  hollarda  m aqbul  natijalarga  olib  kelmaydi:
1. 
Budjet-soliq  siyosati  vaqt  davrlari  m uam m osi  bilan  to 'q n a sh   keladi. 
Iqtisodiy  siyosatni  ro ‘yobga  chiqishda  vaqt-davralarining  ikki  turi  ajratib 
ko ’rsatiladi.
Ichki  davr-iqtisodiy  shok  gangitish  bilan   u   yoki  bu  h arakatlam i 
am alga  oshirish to ’g ’risida  q aro r  qabul  qilish  o ‘rtasida.
Tashqi  dav r-ch o ralar k o ‘rish  bilan  natijani  olish  o ’rtasida.
Iqtisodiy  tanglik  yoki  inflatsiyani  anglash  d arhol  yuz  berm aydi.  O dat- 
da,  iqtisodchilar  m akroiqtisodiy  vaziyatni  batafsil  ta ’riflaydigan  statistika 
m a ’lum otlarini  yaxshi  deganda  u ch -o lti  kechikib  oladilar.
Tabiiyki,  b u nday vaziyatda  h a r  qanday  q aro rlar  kechikadi.
Budjet-soliq  siyosati  uzoq  davom   etadigan  ichki  davr  bilan  t a ’rif- 
lanadi:  soliq  qonunlaridagi  yoki  xarajatlari  tarkibidagi  o ’zgarishlar,  odatda, 
hokim iyatning  q o n u n   chiqaruvchi  organi  to m o n id an   tasdiqlanishi  kerak. 
Bu  esa  ko ‘p   vaqtni  talab  qiladigan  turli  xil  m a ’m uriy  rusum -qoidalar:  q o ­
n u n   loyihasini  tayyorlash,  uni  m uhokam a  qilish  va  kelishib  olish,  parla- 
m en t  to m o n id an   qabul  qilinishi,  P rezident  to m o n id an   tasdiqlanishi  va 
boshqalar bilan  bogMangan.
K o 'p in ch a  byudjet-soliq  siyosatini  am alga  oshirishda  funksional  ke- 
chikish  yuz  beradi:  q aro r  qabul  qilinishi  bilan  uning  ijrosi  ko‘p   vaqt 
o'tishiga  to 'q n a sh   keladi.  Shunday  qilib,  ta d b ir  rejalashtirish  va  ijro 
etishdagi  m uddatlarga  to ‘liq  rioya  etilm asligi  byudjet  soliq  siyosatining 
sam aradorligini  pasaytiradi,  b a ’zan  uni  xavfli  ham   qiladi:  Barqarorlashtirish
27

---

o ‘m iga  beqarorlikka  olib  kelishi  ham   m um kin.  Inflatsiya  om ili  pul  m uom i- 
lasining  barqarorligi  byudjet  soliq  siyosatini  (soliqlam i  kam aytirish)  nati- 
jalarini  olish  paytida  iqtisodiyot  tushkunlik  bosqichiga  o ‘tsa,  u la r  bir  m u n - 
cha  n o o ‘rin  bo ‘lishi  m um kin.  B uning  natijasida  quyidagi  om illar  sababli 
iqtisodiy tushkunlik  yanada  kuchayadi.
1.  Budjet  soliq  siyosati  am alga  oshirish  turli  xil  siyosiy  m u -am m o lar 
bilan  to 'q n a sh   keladi.  H ukum at  faoliyati,  m akroiqtisodiy  barqarorlash- 
tirishdan  tashqari,  barqarorlashtirish  vazifasiga  zid  kelishi  m um kin  bo'lgan 
boshqa  m aqsadlam i  ham   ko'zlaydi.  B udjet-soliq  siyosatidan  ju d a   te z  siyo­
siy  natijalarga  erishish  (hokim iyat  tepasiga  kelish,  hokim iyatni  q o 'ld a n  
berm aslik)  u ch u n   foydalaniladi.  Soliq  yukining  kam ayishi  davlat  xarajat- 
larining  ko'payishi,  o d atd a  turli  xil  saylov  oldi  tadbiriari  boshlanishi  bilan 
m uvofiq  kelishi  a w a ld a n   ko'zga  tashlanib  keladi.  B undan  tashqari,  budjet 
siyosatini  d oim o  ham m an in g   ko ‘z  o 'n g id a  saylovchilar  m adadiga  tayan- 
m oqchi  b o 'lg an   siyosatchilar  (hatto,  buni  iqtisodiy  zam riyat  talab  qilganda 
ham )  soliqlam i  ko'paytirishga  yoki  ijtim oiy  ehtiyojlar  u ch u n   zarajatlam i 
kam aytirishga ju r ’at  eta  olm aydilar.
2.  M akroiqtisodiy  prognozlash  m uam m osi  mavjud.  Q arom i  o 'z   vaq- 
tida  qabul  qilishda  va  ijroning  o 'z   vaqtida  am alga  oshirish  zarurligini 
e ’tiborga  olganda,  byudjet  soliq  siyosatining  m uvaffaqiyati  m akro  darajada 
b o 'lg 'u si  vaziyatni  oldindan  bashorat  qilish  m um kinligiga  bog'liqdir. 
M asalan,  2002-yilda  respublikam izda  o 'tkazilgan  «Ichki  iste’m ol  bozorini 
sifatli  m ahsulotlar  bilan  to 'ld irish   va  savdo  ustidan  bank  nazoratini 
o ‘m atish»ga  qaratilgan  bozorlam i  yopish  siyosati  pul  kredit  tizim ining 
nom uvofiqligiga,  to v arlar aylanishining sekinlashuviga,  byudjetga  tush u m lar 
m iqdorini  kam aytirishga  naqd  pul  m assasini  chetga  chiqishiga,  ishsizlik 
darajasining  ortishiga  sabab  b o 'lib   budjet-soliq  siyosati  va  m akroiqtisodiy 
barqarorlikka  o 'zin in g   salbiy  ta ’sirini  ko'rsatdi.  H a r  b ir  m akroiqtisodiy 
siyosat  o 'zin in g   natijalarini  kam ida  yarim   yildan  keyin  beradi.  Lekin  yarim  
yildan  so 'n g   iqtisodiyot  tushkunlik  holatida  b o 'lad im i,  rivojlanadim i  yoki 
bizning  siyosatim iz  inflatsiya  to 'lq in in i  yanada  kuchaytirib  yuboradim i? 
Afsuski,  ilm -fanning  hozirgi  holati  m akroiqtisodiy  siyosat  u chun  aniqlik 
bilan  uzoq  m uddatli  va  o 'rta   m uddatli  prognozlar  qilish  im konini  ber­
maydi.  O datda,  qisqa  m uddatli  (2-3  oyga)  prognozlargina  m uvaffaqqiyatli 
b o'ladi.
3.  Faol  m akroiqtisodiy  siyosatning  hozirgi  b a ’zi  m uholiflari  o 'z   dalil 
isbotlarida  Lukas  tanqidi  (ratsional  kuzatishlar  nazariy  m aktabining  asos- 
chisi  R. Lukas  nom i  bilan  atalgan)  degan  konsepsiyadan  foydalanadilar. 
Lukas  tanqidi  sh u n d a n   iboratki,  iqtisodiy  siyosat  natijalarini  baholash 
usullarini  uning  iqtisodiyot  subyektlari  um idlarini  shakllantirishga  ta ’sirini 
hisobga  olm aydi.  V aholanki,  ushbu  u m id lar  ulkan  o 'rin   egallab,  m akroiq­
tisodiy  siyosatni  k o 'p in c h a   m a ’nosiz  qilib  qo'yadi.  C h u n o n ch i,  hukum at 
to m o n id an   rag'batlantinivchi  siyosat  o'tkazilganda  iqtisodiyot  subyektlari 
m uayyan  vaqt  o 'tg a n d a n   so 'n g   inflatsiya  sakrashi  yuz  berishini  tushuna- 
dilar.  S huning  u ch u n   ular  o 'z   rejalarini  yangi  vaziyatni  hisobga  olib  tu- 
zadilar.
28

---