Soliq va soliqqa tortish (o'quv qollanma) : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

2 -§ .  Qo'shilgan  qiymat  solig'ining  shakllanish  va  rivojlanish 
bosqichlari
O 'zbekiston  Respublikasi  m ustaqillikka  erishgan  vaqtdan  unchalik 
ko 'p   vaqt  o 'tm a g an   b o 'lad id a,  bugungi  kunda  davlatim iz  h ar  qanday 
m ustaqil  davlatning  asosiy  xarakteristikasi  sifatida  o 'zin in g   soliq  tizim iga, 
soliq  regulatorlariga  ega.  M am lakatim izning  yangi  qom usi  qabul  qilinishida 
davlatim iz  rahbari  so'zlagan  nutqida  bozor  iqtisodiyotiga  o 'tish   jarayonida 
soliqlam ing  prinsipial  o 'm i  aniqlanib  berildi  va  quyidagilam i  aytib  o 'td i:  -  
«Endigina  R espublikam izda  shakllanayotgan  soliq  tizim i  o'ziga  juda  katta 
jalbni  va  uni  takom illashtirishni  talab  qiladi.  Barcham izga  ayonki,  soliqlar 
-  bu  davlat  va  m ahalliy  budjetlam ing  darom ad  qism ini  to'ldirilishida  asosiy 
m anba  hisoblanadi.  Shu  bilan  birga,  soliqlar  barcha  xo'jalik  faoliyat lari ni 
qam rab  olm oqda,  ular  h ar  b ir  tarm oq,  korxona  u ch u n   alohida  xususiyat- 
lam i  hisobga  olishi  lozim».
Bizning  fikrim izcha,  shuni  to 'liq   his  qilish  kerakki,  rejali  ravishda 
soliqlam ing  oshib  borishi  davlatga  va jam iyatga  foyda  keltirm aydi.  B undan 
tashqari,  soliqlar 
darom adlam ing  b ir  qism ini  o ‘z  ichiga  olm o q d a,  ular 
ham m a  sharoitda  xalq  xo'jaligi  va  aholi  u chun  yanada  k o 'p   va  yanada 
yaxshiroq  m ahsulotlar  va  tovarlar  ishlab  chiqarishga  harakat  qilayotgan 
korxonalar  va  fuqarolam i  rag'batlantirishi  lozim.
Soliq  to 'g'risidagi  q o n u n la r  takom illashgan  sari  budjet  tushum larini 
to 'ld irish   vositasi  sifatida  um um iy  iste’m olga  do ir  qo'shilgan  qiym at  soli­
g 'in in g   aham iyati  ortib  borishiga  shubha  yo'q .  Davlat  byudjetining 
darom ad  qism ini  q o'shilgan  qiym at  solig'i  bilan  to 'ld irish   g'oyasi  XX  asr 
boshiarida  paydo  bo'lg an   edi.  U shbu  soliq  birinchi  m arta  G erm aniyada 
1919-yilda  Vilgelm  fon  Sim ens  to m o n id an   «Veredelte  U m sazteuer»  (обло- 
горож енны й  налог  с  оборота)  nom i  bilan  kiritilgan  edi.  Keyinchalik 
ushbu  soliq  birincha  m arta  1954-yilda  fransuz  iqtisodchisi  M .Lore 
to m o n id an   q o'shilgan  qiym at  solig'i  sifatida  tak lif  qilingan  b o 'lad i,  bozor 
iqtisodiyoti 
sharoitida 
ko'pgina 
davlatlarda 
muvaffaqiyatli 
q o'llanib 
kelinm oqda.  M asalan,  Sharkiy  Yevropa  m am lakatlari  (G erm aniya,  D aniya, 
N iderlandiya,  Fransiya,  Shvetsariya)da  60-yillam ing  oxirida,  (Belgiya,
62

---

V elikobritaniya,  Italiya,  Lyuksem burg,  Noivcgiyada)  70-yillarning  boshia­
rida  QQS  joriy  etilgan  va  hozirgi  kungacha  am al  qilib  kelinm oqda  ham da 
u  asosiy  iste’mol  solig'i  hisoblanib  kelinm oqda.  QQS  O siyo,  Afrika  va 
Lotin  Amerikasidagi  35  dan  ortiq  davlatlarda  joriy  etilgan  va  undirilib 
kelin-m oqda.  M ustaqil  D avlatlar  H am do'stligiga  (M D H )  kirgan  barcha 
davlatlarda  1992-yildan  boshlab  QQS joriy etilgan.
Q o'shilgan  qiym at  solig'i  Iqtisodiy  ham korlik  va  taraqqiyot  tashkiloti 
(IH T T )ga  a ’zo  bo'lgan  barcha  m am lakatlarda  joriy  etilgan 
Avstraliya  va 
A Q SH   b undan  m ustasnodir.  Q Q Sni  chiqarib  tashlash  usulidan  foydalani- 
ladigan  Y aponiyadan  tashqari  m azkur  m am lakatlarning  ham m asi  QQS 
kredit  hisob-kitobi  usulidan  foydalanadi.  Bu  usul  korxona  -   shaxslardan 
ta ’m in o tn in g   barcha  b o 'g 'in lari  bo'yicha  soliqqa  tortiladigan  xom ashyo  va 
m ateriallam ing  b archa  turlari  u chun  tegishli  stavka  b o'yicha  QQS  hisobini 
yuritishni  talab  qiladi.  Soliq  to 'lo v c h ilar  xom ashyo  va  m ateriallar  yetkazib 
beruvchilardan  olinadigan  QQS  m iqdori  krcditdan  chiqarib  tashlanishiga 
haqlidir.  Buning  tasdiq'i  sifatida  bunday  xom ashyo  va  m ateriallarga 
m a ’lum   talablarga  m os  keladigan  soliq  hisob-kitobi  yoziladi.  IH T T ga  a ’zo 
bo'lg an   m am lakatlarning  deyarli  ham m asida  yillik  aylanm aning  eng  yuqori 
m iqdori  (soliq  busayosi)  bclgilab  qo'yilgan  va  shu  tufayli  u la r  QQS 
b o 'yicha  ro'yxatdan  o'tm aslikka  haqlidir.
1960-yillarning  o'rtalariga  qad ar  deyarli  biror  m am lakat  ham   hozirgi 
shakldagiga  o'xshash  q o'shilgan  qiym at  solig'idan  foydalangan  em as.  U 
davrda  IH T T da  ishlab  chiqarish  va  taqsim ot  b o 'g 'in larin in g   aniq  bosqi- 
chida,  keyinchalik  boshqa  hech  qanday  soliq  solinm aydigan  b ir  bosqichli 
soliq  keng  iste’mol  solig'ining  oddiy  turi  edi.  O datda,  ulgurji  yoki  chakana 
savdoga  bunday  soliq  solinardi.  X aridordan  q a t’iy  nazar  va  iste’mol  om iliga 
soliq  krediti  berm agan  holda  tovam i  h a r qanday  sotishdan  soliq  undirishni 
o 'z   ichiga  oladigan  k o 'p   bosqichli  soliqdan  ham   foydalanilgan.  Y a’ni  tovar 
narxiga  qo'shilgan  soliq  m iqdori  ishlab  chiqarish  bilan  oxirgi  chakana 
savdo  o'rtasidagi  k o 'p   bosqichlar  orqali  ko'tarilib  borishi  lozim   edi.  1967- 
yilda  bosqichli  soliq  to 'q q iz   m am lakatda  mavjud  edi.
QQS  tizim i  ikki  bosqichda  joriy  etildi;  a w a lo ,  Shim oliy  Yevropa 
m am lakatlarining  ko'pchiligida  va  Yevropa  Ittifoqiga  eng  birinchi  kirgan 
m am lakatlarda  qo'llan ilg an ,  so'ngra  1986-yilda 
IH T T   m am lakatlarida 
um um iy  soliq  islohotlarining  am alga  oshirilishi  Q Q Sning  Y evropadan  ta sh ­
qarida  ham   tarqalishiga  olib  keldi.  N atijada,  IH TTga  a ’zo  bo'lg an   25 
m am lakatdan  23  tasida  QQS  juda  qisqa  m uddatda  joriy  etildiki,  bu  o 'za ro  
bog'liq  bo'lg an   b ir  qan ch a  ta ’sir  va  sabablarning  in ’ikosi  edi.  S hunday 
sabablardan  biri,  m asalan,  QQS  ishlab  chiqarish  va  iste’m olni  kam roq 
darajada  o'zgartirib,  narx-navoga  ancha  xolis  ta ’sir  o'tkazishidir.  B undan 
tashqari,  u   m ahsulot  yetkazib  beruvchilar  orqali  kuzatib  turish  im koniyati 
bo'lgani  u ch u n   aldash  im koniyatlarini  kam aytiradi.  Bu  esa  Q Q Sning  ancha 
yuqori  stavkalarini  belgilashga,  binobarin  iste’m olga  um um lashtirilgan 
soliqlam ing  boshqa  turlariga  nisbatan  k o 'p ro q   darom ad  olishga  im kon 
beradi.  Q Q S ning  faktura  usulidan  foydalanib,  m a ’lum  tovarlardan  yig'ilgan
63

---

QQS  m iqdorini  aniq  bilish  im konini  berishi  ham   ju d a  m uhim dir.  Bu  usul 
bojxona  orqali  tartibga  solishga  yanada  aniqroq  tus  beradi.  Ayni  shu 
m aqsadda  Yevropa  Ittifoqi  (YEI)ga  kirish  istagini  bildirgan  m am lakatlarda 
QQ Sni  joriy  etish  zarurdir.
QQSga  o 'tish   bosqichli  turdagi  soliqdan  va  ulgurji  savdo  solig'idan 
voz  kechishga  asosiy  sabab  bo'ldi.  C hakana  savdo  solig'iga  kelganda  esa, 
QQS  bilan  b ir  qatorda  u  boshqa  keng  iste’mol  soliqlariga  nisbatan  bir 
qan ch a  afzalliklarga  egadir.  Q o 'sh m a  Shtatlarda  u  Q Q Sni  joriy  etish 
xususidagi  tazyiqni  kam aytirib  yetarli  ijobiy  ta ’sir  qiladi.  Aslini  olganda 
chakana  savdo  solig'i  to 'x ta tib   turuvchi  tizim dir,  chunki  m ahsulot  ishlab 
chiqaruvchilar,  ulgurji  va  chakana  savdo  bilan  sh ug'ullanuvchilar  ro 'y ­
xatdan  o'tishi  va  tovarlam i  ro'yxatdan  o 'tm a g an   shaxslarga,  ya’ni  odatda, 
iste’m olchilarga  sotishdan  soliq  tu lash   u chun  hisobga  olinishlari  shart 
bo'lad i.  A m m o  tovar  shaxsiy  foydalanishi  u chun  xarid  qilinm ayotgan  b o '­
ladi,  tovarlam i  bir-birlariga  sotishlari  va  sotib  olishlari  va  b u n d an   soliq 
to'lam asliklari  m um kin.  B inobarin,  soliq  to 'la sh   ro'yxatga  olingan  savdo- 
garlar  to m o n id an   tovar  iste ’m olchiga  sotilgunga  qad ar  to 'x tatilad i.  Q Q S ­
ning  faktura  usuli  esa,  aksincha,  soliq  m iqdorini  qoplash  tizim i  b o 'y ich a 
am al  qiladi,  bunda  sotish  u ch u n   tovar  xarid  qiluvchilam ing  ham m asi  o 'z i 
xarid  qilgan  tovar  u chun  soliq  to'lash g a  m ajbur  bo'ladi.  B iroq  u la r  ro 'y ­
xatdan  o 'tg a n   bo 'lad i  (asosan,  b archa  savdogarlar  belgilangan  aylanm adan 
oshirib  yuborishadi),  bu  holda  Q Q Sni  qaytarib  berishni  talab  qilishlari 
m um kin.
QQS  va  ch akana  savdo  solig'i  stavkalari  va  soliqqa  tortiladigan  baza 
baravar b o 'lad i,  u lam ing tovarlar narxiga  t a ’siri  ham   b ir xil  bo'lad i.  Bu  ikki 
soliq  o 'rta sid a  m u h im   iqtisodiy  tafovut  yo'q.  Lekin  Q Q S ning  chakana 
savdo  solig'iga  karaganda  m a ’m uriy jih a td a n   ikki  afzalligi  borligi  anik- 
langan.  B irinchidan,  Q Q Sda  tovar  solig'ini  uni  ishlab  chiqaruvchiga 
o 'tk az ish   oson  kechadi,  ikkinchidan,  faktura  bazasidagi  QQS  chakana 
savdo  solig'iga  qaraganda,  soliq  to 'la sh d an   b o 'y in   tovlashdan  ishonchliroq 
him oya qilishni  ta ’minlaydi.
Birinchi  afzalligini  к о 'rib   chiqaylik.  P irovard  iste’m olchilarga  ham , 
oraliqdagi  korxonalarga  ham   sotiladigan  tovarlar,  ishlar  va  xizm atlar 
nisbatan  Q QSga  osonroq  m oslashadi.  Ishlab  chiqaruvchi  b unday  tovarlam i 
sotib  olayotganda  to 'la n g an   h ar qanday  soliqning  o 'm in i  qoplashga  harakat 
qiladi,  chakana  savdo  solig'ida  esa,  soliq  o 'm in i  qoplash  og'irligi,  agar 
soliq  idoralari  tijoratchi  deklaratsiyasidan  qonikm asa,  shu  idoralar  zim - 
masiga  tushadi.  B undan  tashqari,  ch ak an a  savdo  solig'ida  tovardan  so'nggi 
m arta  foydalanishni  tekshirish  m ahsulot  yetkazib  bem vchining  zim m asiga 
tushadi,  tovar  yetkazib  beruvchi  esa  xaridor  m aqom ini  bilm aydi,  dem ak, 
pirovard  foydalanuvcluni  h am   bilm aydi.  Q Q Sda  esa  buni  biladigan  xaridor 
tekshiriladi.
Q Q Sni  to 'la sh   ch o g 'id a  tovardan  pirovardida  qanday  foydalanilishini 
tekshirishga  z a m rat  bo'lm aganligi  sababli  m ahsulot  ishlab  chiqaruvchining 
binokorlik  m ateriallari,  yonilg'i  va  energiya  h am da  shu  kabi  tovarlarini
64

---

oldin  ular  to ‘lab  kelgan  soliqlardan  ozod  qilish  oson  bo'ladi.  M ahsulot 
yetkazib  beruvchi  chakana  savdo  solig'ini  to 'lay o tg an d a  tovardan  shaxsiy 
yoki  tijorat  m aqsadlarida  foydalanishiga  ishonch  hosil  qilishi  kerak.
QQS  tovar  yoki  xizm at  nim aga  m o'ljallanganidan  q a t’i  n az ar  to 'la - 
naveradi,  xaridor  esa  Q Q Sni  qaytarib  olish  u chun  soliq  idoralariga  bunga 
haqli  ekanligini  tasdiqlovchi  hujjatlam i  taqdim   etishi  lozim .  Q Q Sning  bu 
afzalligi  k o 'p in ch a  shaxsiy foydalanish  u chun,  biznesda  yoki  eksport  u chun 
darhol  foydalanish  m aqsadida  ko'rsatiladigan  xizm atlarga  soliq  solish  c h o ­
g 'id a,  ayniqsa  m uhim   aham iyat  kasb  etadi.
Ikkinchi  afzalligi  quyidagi  q oidalar bilan  m u stahkam lanadi:
a)  Q Q S dan  b o ‘yin  tovlash  o so n   em as,  chunki  hisob-varaqlarga  qarab 
tovar  harakatini  aniqlash  oson,  nega  deganda  sotuvchi  o 'z   xarajatlari ni 
qoplash  m aqsadida  soliq  qaytarib  berilishi  u c h u n   buni  tasdiqlovchi  hujjatni 
taq d im   etishi  kerak.  C h ak an a  savdo  solig'ida  m um kin  bo'lm agan  tovar 
harakatini  bunday  q o 'z g 'a tish   soliq  inspektorlariga  m uqobil  tekshirish 
u ch u n   QQS  hujjatlaridan  daro m ad   solig'ini  tekshirishda  foydalanish  im ko­
nini  beradi;
b)  QQS  qo'llanilishi  narxni  soxtalashtirish  m aqsadida  xaridor  bilan 
sotuvclii  o 'rta sid a  til  biriktirish  im koniyatini  y o'qqa  chiqaradi,  chunki  agar 
xaridor  soliq  xususida  k o 'p ro q   chegirm aga  ega  b o'lish  u chun  hisobvaraqda 
narx  yuqori  darajada  ko'rsatilishidan  m anfaatdor  b o 'lad i,  sotuvchi  o 'z   soliq 
m ajburiyatini  kam aytirish  u chun  narx  m um kin  q ad a r  arzon  k o'rsatili­
shid an ,  dem ak,  kam roq  soliq to 'la sh d a n   m anfaatdordir;
d)  ch akana  savdo  solig'i  kam   to 'la n g an in i  isbotlovchi  dalillam i  k o 'r ­
satish  m ajburiyati  soliq  idoralari  zim m asiga  yuklatilgan  b o 'lad i,  xaridorning 
xarajatlari  b o 'y ich a  QQS  yuzasidan  soliq  chegirm asiga  ega  b o'lish  uchun 
dalillam i  taq d im   etish  m ajburiyati  soliq  to'lovchi ning  zim m asiga  tushadi.
Q o'shilgan  qiym at  solig'ining  bunchalik  te z  va  keng  tarqalishi  zam o- 
naviy  texnika  va  yo'lga  quyilgan  hujjatlar  aylanishida  soliq  operatsiyalarini 
tez  va  aniq  am alga  oshirish  im konini  berishi  m uayyan  tovarlar  va  xiz­
m atlarga  soliq  solishning  im tiyozli  shartlari  borasida  chakana  savdodagi 
sotuvlardan  olinadigan  soliqqa  nisbatan  sam aralirok  ekanligi  bilan  izoh- 
lanadi.
QQS  -   ishlab  chiqarish  va  taqsim lashdan  tortib  iste’m olchiga  sotish- 
gacha  b o 'lg an   jarayonda  h ar  b ir  sotish  hujjatidan  olinadigan  bilvosita  k o'p 
pog'onali  soliq.  U ning  obyekti  q o'shilgan  qiym at,  ya’ni  tovarlar  ishlab 
chiqaruvchi  yoki  xizm atlar  bajam vchi  to m o n id an   yangi  buyum   yoki 
xizm atni  bajarish  u ch u n   sotib  olingan  xom ashyo,  m ateriallar  yoki  tovarlar 
va  m ahsulotlar qiym atiga  q o'shilgan  qiym at  hisoblanadi.  U shbu  soliq  tovar 
narxining  barcha  unsurlarini  cheklaydi  va  ishlab  chiqaruvchini  ishlab 
chiqarish  chiqim larini  kam aytirishga  undaydi.
Q Q S  b o 'yicha  hisob-kitoblar  jarayonida  davlat  sanoat  va  savdo  sar- 
moyasi  aylanishi  su r’atlari  haqida  m a lum ot  oladi,  bu  esa  m akroiqtisodiy 
tartibga  solinishini  yengillashtiradi.  B undan  tashqari,  davlat  to vam ing  aholi 
-   soliqning  m azkur  tu rin in g   yagona  va  oxirgi  to'lovchisiga  sotilishiga  qa­
d a r  darom ad  olish  im koniga  ega  bo'ladi.
65

---

Ja h o n   am aliyoti  QQ Sni  hisoblashning  deyarli  bir  xil  tizim ini  nazarda 
tutadi.  T o'lovchi  xaridordan  sotilgan  tovarlar,  bajarilgan  ishlar,  ko'rsatilgan 
xizm atlar  u ch u n   soliq  sum m asi  va  yetkazib  beruvchi  to m o n id an   m oddiy 
resurslar,  yoqilig'i,  ishlar  uchun  to 'la n g an   va  u la r  qiym ati  ishlab  chiqarish 
va  aylanm a  xarajatlarga  kiritilgan  soliq  sum m asi  orasidagi  farkni  to'laydi. 
T o 'lanishi  kerak  bo'lgan  soliq  m anfiy  b o 'lad i,  ya’ni  bu  soliq  ko'payib 
ketsa,  qoldiq  bo'lajak  to 'lo v la r  hisobiga  kiritiladi  yoki  rivojlangan  m a m ­
lakatlarda,  shu jum ladan,  Buyuk  B ritaniyada  qabul  qilinganidek,  budjetdan 
boshqa  sum m alar  hisobiga  qoplanadi.
Q QSga  asoslangan  soliq  to 'lash   tizim i  soliqlam i  qism larga  ajratib  olish 
im konini  beradi,  chunki  firm aning  barcha  sotuvlaridan  soliq  olinadi,  biroq 
oraliqdagi  xaridlar  u chun  to 'la n g an   soliqlar  keyinchalik  um um iy  su m m a­
d an   qoplanadi.  «Soliq  krediti»  sifatida  ta n ish   bo'lg an   bu  usul  soliq  tizim iga 
o 'z in i-o 'z i  tartibga  solish  im konini  beradi,  bu  esa  soliqlar  olish  tartibini 
yaxshilaydi.
Q Q Sning 
asosiy  afzalligi  shundaki,  ishlab  chiqarishning  h a r  bir 
bosqichida  to 'la n g an   soliq  m iqdorini  hisoblash  m um kin.  Bu  m isol  u chun, 
eksport  u ch u n   soliq  chegirm alarini  hisoblash  va  eksport  subsidiyalari  beri- 
lishida  buzilishlam ing  oldini  olish  im konini  beradi.  B undan  tashqari, 
bunday  k o 'p   bosqichli  soliqlardan  foydalanish  yagona  firm a  tuzilm asi  yoki 
korxonalar uyushm asi  doirasida  tovarlar  ishlab  chiqarishda  soliq  sum m asini 
kam aytiradi  va  shu  tariqa  firm alam ing  vertikal  integratsiyasiga  turtki 
b o'lad i.