Soliq va soliqqa tortish fanidan

Soliqlarni  hisoblash  jarayonini  axborot  bilan  ta‘minlash  funksiyasi
  ham  muhim 
ahamiyat kasb etib, bu funksiya orqali xarajatlar hajmi va konkret soliqlar davlatning 
qanday  ijtimoiy-iqtisodiy  funksiyalarini  bajarishga  sarflanganligi  to‗g‗risida  axborot 
berib  turilishi,  soliqlarning  byudjetga  tushishiga  to‗liq,  o‗z  vaqtida  va  oson 
kechishiga yordam beradi. 
Soliqlarning  umumiy  belgilari  va  boshqa  iqtisodiy  kategoriyalar  bilan  o‗zaro 
munosabati. 
Soliqlarning umumiy belgilari: 

---

159 
 
1. Soliq to‗lovchi pulning u yoki bu summasini davlatga to‗lap ekan, buning evaziga 
bevosita  biron-bir  tovar  yoxud  xizmat  olmaydi.  Alohida  olingan  soliq  to‗lovchi 
tomonidan  to‗langan  soliq  miqdori  bilan  u  iste‘mol  qiladigan  ijtimoiy  ne‘matlar 
o‗rtasida to‗g‗ridan-to‗g‗ri bog‗liqlik mavjud bo‗lmaydi. Xuddi ana shu xususiyatga 
ko‗ra  soliq  narxdan,  (tovar  yoki  xizmatlarni  ixtiyoriy  iste‘mol  qilganligi  uchun 
to‗lanadigan  haq  sifatida)  ruxsatnoma  (litsenziya)lar  va  vositachilik  yig‗imlaridan 
farq qiladi, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy to‗lovlar hisoblansada, biroq hamma 
vaqt hukumat tomonidan ko‗rsatilgan xizmatdan muayyan foyda (naf) ko‗rilishi bilan 
bog‗liqdir. 
Davlatga  to‗lanadigan  soliqlar  bilan  uning  evaziga  olinadigan  iqtisodiy  va  ijtimoiy 
ne‘matlar  o‗rtasida  bevosita,  har  bir  kishining  ko‗zi  ilg‗aydigan  bog‗liqlikning 
yo‗qligi  soliq  to‗lovchilar  soliqqa  tortishni  yuk  sifatida  baholashlari  uchun  sabab 
bo‗ladi. 
Alohida  olingan  soliq  to‗lovchi  odatda  jamiyat  va  o‗zining  ko‗rgan  foydasi  yoki 
manfaatini  to‗lagan  soliqlari  bilan  solishtirib  o‗tirmaydi.  Bu  shunga  olib  keladiki, 
oqibatda  fuqarolarning  bir  qismi  soliqlar  to‗lashdan  bo‗yin  tovlashga,  o‗z 
daromadlarini  yashirishga  urinadi.  Davlat  o‗z  fuqarolaridan  yig‗ib  olgan  soliqlarni 
samarali  va  oshkora  tarzda  ishlatsa  hamda  fuqarolarning  aksariyat  qismi  davlatning 
ijtimoiy  -  iqtisodiy  va  boshqa  dasturlarini  o‗z  mablag‗lari  hisobidan  pul  bilan 
ta‘minlashga rozi bo‗lgandagina yuksak soliq axloqi tamoyillari yuzaga keladi. 
2.  Soliqlar  majburiy  to‗lovlar  hisoblanadi.  Soliqlarning  to‗liq  miqdorda  va  o‗z 
vaqtida to‗lanishi uchun javobgarlik soliq to‗lovchilar zimmasiga yuklangan bo‗lsa-
da, ular ixtiyoriy emas, majburiy ravishda to‗laydilar, davlat soliq to‗lashdan bo‗yin 
tovlaganlarni qattiq jazolaydi. 
3.  Davlat  foydasiga  soliq  to‗lash  orqali  daromadning  avvaldan  belgilab  qo‗yilgan, 
eng  muhimi,  qonuniy  tartibda  ko‗zda  tutilgan  qismi  undirib  olinadi.  Ko‗pgina 
davlatlarning, shu jumladan, O‗zbekistonning ham qonunlarida soliqlarni belgilash va 
ularning  hajmlarini  aniqlashga  faqat  Oliy  qonun  chiqaruvchi  hokimiyat  yoki  uning 
tomonidan  vakolat  berilgan  organlar  haqlidirlar,  deb  mustahkamlab  qo‗yilgan. 
To‗lovlarning qonuniy, ochiq-oydin xususiyatga ega bo‗lishi soliqlarning bosh tavsifi 
hisoblanadi. 
4.  Soliqlarning  yana  bir  belgisi  ularning  davlat  yoki  mahalliy  byudjetga  kelib 
tushishidir, ya‘ni soliqlar byudjetdan tashqari fondlar yoki turli xil boshqa fondlarga 
kelib tushmaydi. 
5.  Soliqlarga  xos bo‗lgan  umumiy  belgilardan biri  sifatida  davlat  hamda  yuridik  va 
jismoniy  shaxslar  o‗rtasida  mulkchilikni  qayta  taqsimlash  jarayonining  yuzaga 
kelishidir.