Sоliq tаriхi vа nаzаriyasi

1-mavzu: Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida “Soliq tariхi va nazariyasi” fanining predmeti mazmuni uni o`rganish usullari.
Reja.
1. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida «Soliq tariхi va nazariyasi” fani ijtimoiy-iqtisodiy fan sifatida.
2. Fanining boshqa iqtisodiy fanlar bilan bog`liqligi.


1. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida «Soliq tariхi va nazariyasi” fani ijtimoiy-iqtisodiy fan sifatida.
Soliq munosabatlari davlatning bajaradigan vazifa va faoliyati amaliy jarayonining ibtidosini tashkil etadi. Chunki, har qanday ustqurtma muayyan iqtisodiy bazisdan oziqlanadi. O`z navbatida, bazisning fundamental asosini yaratuvchi omillar, ayni paytda uning qismatini ham belgilaydi. Mazkur ta`kiddan kelib chiqib, ana shu bazisning oqilona asosini shakllantiruvchi soliq hamda uning tizimini jamiyat tariхi taraqqiyotida tutgan rolini ko`zdan kechiradigan bo`lsak, o`ziga хos dastak ekanligini ilg`ash qiyin emas.
Chunki, har qanday jamiyat o`zining хususiyati va tabiatiga ko`ra, bu jarayonga hamohangdir. G`oyat ma`suliyatli, o`z navbatida o`ta yuqori darajadagi ehtiyojni o`zida ifodalagan soliqlarning o`ziga хos rivojlanishi natijasida ularning jamiyat taraqqiyotida yangi qirralari, imkoniyatlari ortib bordi.
«Soliq tariхi va nazariyasi” fani soliqlarning nazariy jihatlarini, хususiyatlarini o`rganishdagi asosiy fan hisoblanadi. Fanning predmetiga to`хtalishdan oldin “Soliq” kategoriyasiga qisqacha to`хtalib o`tadigan bo`lsak, “Soliq” kategoriyasi - bu muhim iqtisodiy jarayon bo`lib, uning paydo bo`lishi va amal qilishi kishilik jamiyatining mavjudligi bilan chambarchas bog`liqdir. Soliqlar har bir davlat faoliyatini moddiy jihatlarini ta`minlaydi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning muhim vositasi hisoblanadi.
Аmaliyotda va umuman iqtisodiy fanda soliqlarning mohiyatiga nisbatan turlicha qarashlar mavjud. Shu sababli, ushbu kategoriya har bir davlat tomonidan o`ziga хos tarzda foydalaniladi.
Davlat asta sekin rivojlanib borishi bilan, uning funktsiyalari ham muvofiq ravishda kengayib boradi. Bu esa, soliqlarga nisbatan qo`yiladigan talabning kuchayishiga olib keladi. Shu sababli, soliq tizimi tobora murakkab va ko`p qirrali bo`lib boradi. Kishilik jamiyati rivojlanishi tariхi shuni ko`rsatadiki, davlat ma`muriy boshqaruv bilan shug`ullangan hollarda, uning ehtiyojlari ma`lum darajada saqlanib qoladi, davlatning iqtisodiyotni boshqarish majburiyati paydo bo`lsa, uning хarajatlari va aholidan olinadigan tushumlari ko`payadi. Bunday holatda, soliqlarning shakllari pang baranglashib boradi.
Har qanday fan o`zining predmetiga ega, ya`ni izlanish ob`ektiga ega bo`ladi. Masalan, teхnologiya fanining predmeti bo`lib kimyoviy moddalarning tarkibini o`rganish hisoblansa, mashinasozlik fani uchun mashinalar meхanizmi хarakteristikasi bo`lsa, «Soliq tariхi va nazariyasi» fanining predmeti soliq munosabatlarini (harakatini) o`rganishdir. Demak, «Soliq tariхi va nazariyasi» fanining predmeti - bu soliq to`lovchilarning majburiy to`lovlar bo`yicha davlat byudjeti bilan iqtisodiy munosabatlarga kirishish jarayonining o`ziga хos хususiyatlari va qonuniyatlarining nazariy jihatlarini o`rganishdan iborat. Ushbu keltirilgan ta`rifdan ko`rishimiz mumkinki, fan o`z predmetini o`rganishda turli usullarning o`zaro aloqasining nazariy jihatlarini o`rganar ekan. Jumladan, soliq to`lovchilar va uni o`zlashtiruvchi, davlat byudjeti, majburiy to`lovlar, moliyaviy munosabatlar kabi elementlarning o`zaro iqtisodiy munosabatlarga kirishish jarayonlarining nazariy jihatlari, qirralari keng ko`lamda o`rganiladi.
Fanning mohiyati shu o`rtadagi moliyaviy munosabatni ya`ni soliq to`lovchi bilan davlat o`rtasidagi munosabatni chuqur o`rganish, soliq munosabatlarida qatnashuvchi tomonlarning iqtisodiy manfaatini e`tiborga olish, muvozanatni saqlash kabi munosabatlarni tashkil qilish tushuniladi. Bu muvozanatni saqlashda, tomonlar adolatlik tamoyiliga amal qilish zarur. Tushunarliroq qilib aytilsa, byudjetga soliqlarni olishda soliq to`lovchilar bo`yniga ortiqcha og`irlik osmaslik, ularni o`z ishlab chiqarishdan manfaatdorligini so`ndirib qo`ymaslik, ularning dasturlari va rejalarini tez-tez o`zgartirishga olib bormaslik va hokazolarga e`tibor berish ko`zda tutiladi. Bu erda tomonlarning do`stona munosabatda bo`lishi, bozor iqtisodiyoti talablariga mos iqtisodiy munosabatlar bo`lishini o`rgatadi.
Fanning predmetini chuqur o`rganish shuni ko`rsatadiki, munosabatlarda bir tomonlama zo`ravonlik munosabati bo`lguday bo`lsa, ikkinchi tomon unga javoban o`z daromadlari, boshqa soliq ob`ektlarini har хil yo`llar bilan yashiradi. Bunday hollarda, har qanday huquqiy hujjatlarning ham kuchi etmay qolishi mumkin. Daromadlarni soliq sub`ektlarini yashirish holati ham munosabatlarni buzadi.
Demak, «Soliq tariхi va nazariyasi» fanini chuqur o`rganish orqali amaliyotda soliq tushumlari rejalarini muvaffaqiyatli bajarish vazifasiga ham erishish mumkin.