Soliq nazariyasi” fanidan ma’ruzalar matni

4. Soliq siyosatini amalga oshirishda soliq xizmati organlarining o’rni va ularning boshqa moliya - kredit muassasalari bilano’zaro hamkorligi
O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi va bozor iqtisodiyotiga o’tishi iqtisodiy rivojlanishning yangicha shart-sharoitlari soliqqa tortishning mutlaqo yangi tizimini joriy qilishni talab qildi va bunday tizimning birmuncha optimal darajada amal qilishini ta’minlaydigan mexanizmning yangi tuzilmasini yaratishni taqozo etdi.

Respublikamizda hozirda amal qilayotgan soliq idoralari tizimi o’zining muayyan tarixiga ega. Soliq idoralari sobiq Ittifoqda 60-yillarda ham mavjud edi va ularning tuzilmasi, tabiiyki, O’zbekiston hududida ham amal qilardi. Keyinchalik ular faoliyati to’xtatib qo’yildi va faqat 1990 yil 12 mayda qabul qilingan «Davlat soliq inspeksiyalarining huquqlari, vazifalari va mas’uliyati to’g’risida»gi Qonunga muvofiq, 1990 yilning 1 iyulidan boshlab qayta tiklandi. Biroq bu tuzilmalar moliya organlari tizimida amal qilar edi.

Respublikamizda soliq idoralari faoliyati 1990 yilning oxirida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi qoshida Davlat moliya-soliq bosh boshqarmasini tashkil qilish to’g’risida»gi Qarori (1990 yil 17 dekabrdagi 383-sonli) qabul qilinganidan so’ng faollasha boshladi va O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining «O’zbekiston Respublikasining davlat soliq idoralari to’g’risida»gi 1991 yil 14 iyundagi Nizomi va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O’zbekiston Respublikasining davlat soliq idoralari to’g’risida»gi 1991 yil 12 avgustdagi 217-sonli Qarori qabul qilinganidan keyin davlat nazorati va boshqaruvining mustaqil tuzilmasi sifatidagi soliq idoralarining shakllanishi va faoliyat ko’rsatishiga asos solindi. Respublika davlat boshqaruvining mazkur tuzilmasi 1994 yilgacha, ya’ni O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoniga muvofiq Vazirlar Mahkamasi qoshidagi Davlat bosh soliq boshqarmasi O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasiga aylantirilgunga qadar faoliyat ko’rsatdi.

O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasining maqomi, asosiy vazifalari, funksiyalari vakolat doirasi va faoliyatining tashkiliy asoslari O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qoshidagi Davlat bosh soliq boshqarmasini O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasiga aylantirish to’g’risida»gi 1994 yil 18 yanvardagi Farmoniga muvofiq va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasini tashkil etish va faoliyat ko’rsatishi masalalari to’g’risida»gi 1994 yil 18 martda qabul qilgan Qarori bilan tasdiqlangan «O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi to’g’risida»gi Nizomga binoan belgilandi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ushbu qaroriga binoan Davlat soliq qo’mitasi soliq va bojxona siyosatini amalga oshirish, shuningdek, davlatning iqtisodiy manfaatlari va mulkiy huquqlari himoyasini ta’minlash sohasida davlat nazorati organi ekanligi belgilab qo’yildi.

1997 yil bojxona ishini tashkil etishni takomillashtirish, yagona bojxona siyosatini olib borish, respublika bojxona organlari faoliyatining tezkorligi va ta’sirchanligini oshirish, ularning mamlakat iqtisodiy xavfsizligini mustahkamlashdagi rolini kuchaytirish, shuningdek, bojxona ishi sohasida xalqaro hamkorlikni yanada kuchaytirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekison Respublikasi Davlat bojxona qo’mitasini tashkil etish to’g’risida»gi 1997 yil 8 iyuldagi PF-1815-son Farmoniga va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O’zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo’mitasi faoliyatini tashkil etish to’g’risida»gi 1997 yil 30 iyuldagi 374-son Qaroriga muvofiq Davlat bojxona qo’mitasi tashkil etildi, ya’ni soliq va bojxona faoliyatining funksiyalari bir biridan ajratildi. Shu munosabat bilan O’zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to’g’risida»gi 1997 yil 29 avgustdagi Qonuni va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi faoliyatini tan1kil etish masalalari to’g’risida»gi 1998 yil 12 yanvardagi Qaroriga muvofiq soliq organlarining asosiy funksiya va vazifalari belgilandi.

O’zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to’g’risida»gi Qonuniga muvofiq Davlat soliq qo’mitasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi va Toshkent shahrining davlat soliq boshqarmalari, viloyat davlat soliq boshqarmalari, shuningdek, tumanlar, shaharlar va shaharlardagi tumanlar davlat soliq inspeksiyalari davlat soliq xizmatining quyi organlari hisoblanadi.

Davlat soliq xizmati organlari o’z faoliyatlarida O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, «Davlat soliq xizmati to’g’risida»gi Qonun va boshqa qonun xujjatlariga, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Prezident farmonlari va boshqa me’yoriy hujjatlar, shuningdek, O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga amal qiladi.

Davlat soliq xizmati organlari o’z faoliyatini davlat hokimiyati va boshqaruvi mahalliy organlaridan mustaqil ravishda, qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiradi. Davlat soliq xizmati organlari tomonidan o’z vakolatlari doirasida qabul qilinadigan qarorlar barcha yuridik va jismoniy shaxslar uchun majburiy hisoblanadi.

Davlat boshqaruvi organining tashkiliy tuzilishi (ichki tuzilmasi) deganda uning huquqiy va tashkiliy jihatdan nisbatan mustaqil va alohida tusdagi bir-biriga o’zaro bog’langan bo’linmalarining uyushmasi tushuniladi, ularning har biri alohida tarzda va barchasi birgalikda davlat vakolatlarining amalga oshirilishini ta’minlaydi.

Organning tuzilishi unga yuklangan vakolatlarning samarali tarzda bajarilishini, har bir tarkibiy bo’linmaning vakolatlari va mas’uliyatining aniq chegaralab qo’yilishini, yagona bir butun mexanizmning unsurlari sifatida kelishilgan holda ish olib borishini ta’minlashi lozim. Davlat soliq qo’mitasi tuzilmasi va faoliyatini tashkil etish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi faoliyatini tashkil etish masalalari to’g’risida»gi 1998 yil 12 yanvardagi 14-son Qarori bilan tasdiqlangan «Davlat soliq qo’mitasi to’g’risida»gi Nizomga va unga kiritilgan o’zgarishlarga asosan belgilangan.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 8 yanvardagi “Respublika soliq organlari tizimini yanada modernizatsiya qilish chora-tadbirlari bevositasida”gi PQ-1257-sonli Qarori bilan soliq organlarining asosiy funksiya va vazifalari qayta belgilab berildi. Shunga ko’ra O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 21 maydagi “Davlat soliq xizmati organlari faoliyatini huquqiy tartibga solishni yanada takomillashtirish to’g’risida”gi 98-sonli Qarori qabul qilindi

Respublika soliq idoralarining tuzilishi uch darajali iyerarxiya bo’lib, u markaziy idora, ya’ni Davlat soliq qo’mitasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi, Toshkent shahri, viloyatlar soliq boshqarmalarini hamda tumanlar va shaharlardagi soliq inspekpiyalarini o’z ichiga oladi.

Viloyat davlat soliq boshqarmasi soliq qonunlariga rioya qilinishini ta’minlash, davlatning iqtisodiy va mulkiy huquqlarini himoya qilish sohasidagi davlat nazoratining hududiy organi hisoblanadi.

Viloyat davlat soliq boshqarmasi O’zbekiston Respublikasining Davlat soliq qo’mitasi to’g’risidagi Nizomning bajarilishini ta’minlashda mahalliy bojxona idoralari bilan bahamjihat harakat qilinishini amalga oshiradi.

Tumanlardagi, shaharlardagi va shaharlar tumanlaridagi davlat soliq inspekpiyalari davlat soliq boshqarmasi tasarrufida bo’lgan va u bilan birgadikda soliq idoralarining bir yagona tizimini tashkil etadigan idoralar hisoblanadi.

Davlat soliq boshqarmasi o’zining faoliyati to’g’risida faqat O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi oldida javob beradi. Soliq inspekpiyasi esa o’zining bevosita rahbari bo’lgan O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar davlat soliq boshqarmalari oldida javob beradi.

Soliq inspeksiyasi Davlat soliq qo’mitasi to’g’risidagi Nizomga amal qilgan holda ushbu Nizomning uning vakolatlariga tegishli talablarini to’liq amalga oshiradi. Tuman (shahar) soliq inspeksiyasi idorasining tuzilishi va xodimlar soni Qoraqalpog’iston Respublikasining Davlat soliq bosh boshkarmasi, viloyatlar va Toshkent shahar davlat soliq boshqarmalari tomonidan Davlat soliq qo’mitasi belgilagan ish haqi fondi va xodimlar soni doirasida tasdiqlanadi.

Davlat soliq qo’mitasining tuzilmaviy bo’linmalari, odatda, funksional asosda tashkil etiladiki, uning mohiyati rahbarlikning mustaqil funksiyalarga taqsimlanishi va har bir ana shunday funksiyani maxsus tuzilmaviy bo’linmaning (boshqarma, bo’lim, sektor) amalga oshirishidan iboratdir.

O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi tuzilishining negizini quyidagi uchta tamoyil tashkil etadi.