Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni to’lovchilar quyidagilardir:
yer qa’ridan foydali qazilmalarni kavlab olayotgan, shu jumladan mineral xom ashyodan va (yoki) texnogen mineral hosilalardan foydali komponentlarni ajratib olayotgan yer qa’ridan foydalanuvchilar;
foydali qazilmalardan foydali komponentlarni ajratib olgan holda ularni qayta ishlashni amalga oshirayotgan yer qa’ridan foydalanuvchilar.
Foydali qazilmalarni kavlab olish deganda foydali qazilmalarni yer qa’ridan yuzaga chiqarib olish bilan bog’liq ishlar majmui tushuniladi ("Yer osti boyliklari to’g’risida"gi Qonunning 2-moddasi). Foydali qazilmalarni kavlab olish uchun yer qa’ri uchastkalaridan foydalanish huquqi yuzaga kelishi uchun asos bo’lib litsenziya hisoblanadi, uni Geologiya va mineral resurslar bo’yicha davlat qo’mitasi tegishli davlat organining yer qa’ridan foydalanish bilan bog’liq ishlarni yuritish uchun yer uchastkasi berilishini kafolatlaydigan qarori mavjud bo’lganida beradi. Litsenziya uning egasining belgilangan muddat mobaynida aniq chegaralarda yer qa’ri uchastkasidan foydalanish huquqini tasdiqlaydi va undan foydalanish shartlarini belgilaydi.
Demak, yer qa’ridan foydalanuvchilar tomonidan to’lab beriladigan bonus, ya’ni maxsus to’lov umumbelgilangan soliq hisoblanadi.
Soliq kodeksi 43-bobining 243-moddasiga binoan yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni to’lovchilar quyidagilardir:
yer qa’ridan foydali qazilmalarni kavlab olayotgan, mineral xom ashyodan va (yoki) texnogen mineral hosilalardan foydali komponentlarni ajratib olayotgan yer qa’ridan foydalanuvchilar;
foydali qazilmalardan foydali komponentlarni ajratib olgan holda ularni qayta ishlashni amalga oshirayotgan yer qa’ridan foydalanuvchilar.
Kavlab olingan (ajratib olingan) tayyor mahsulotlarning hajmi yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq solish ob’ekti bo’lib, ularning ro’yxati Prezidentning qarori bilan belgilanadi. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq stavkasi belgilangan va realizatsiya qilish yoki topshirish, shu jumladan bepul berish, shuningdek mahsulot ishlab chiqarish maqsadida o’z iste’moli va boshqa ehtiyojlari uchun mo’ljallangan foydali qazilma (foydali komponent) tayyor mahsulot deb e’tirof etiladi.
Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq solishning ob’ekti tayyor mahsulotning har bir turi bo’yicha alohida aniqlanadi. Chunonchi, uglevodorodlar uchun soliq solish ob’ekti qu-yidagilardir: sanoat yo’sinida dastlabki qayta ishlovdan o’tkazilgan kavlab olingan uglevodorodlar, shu jumladan qo’shilib chiqadigan foydali qazilmalar va foydali komponentlar; uglevodorodlarni qayta ishlash jarayonida ajratib olingan, lekin oldingi kavlab olinganda va qayta ishlanganda qayta ishlanadigan foydali qazilmalar tarkibida tayyor mahsulot sifatida soliq solinmagan foydali komponentlar. Qatlamdagi bosimni saqlab turish va (yoki) uglevodorodlarni tugal texnologik jarayon doirasida ajratib olish uchun mahsuldor qatlamga qayta haydab kiritiladigan tabiiy gaz hajmi soliq solish ob’ekti bo’lmaydi.
Soliq kodeksi 244-moddasining oltinchi qismiga muvofiq, ajratib olingan qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlar, shu jumladan texnogen mineral hosilalardan ajratib olingan qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlar qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlar uchun soliq solish ob’ektidir. Qolgan qattiq foydali qazilmalar bo’yicha soliq solish ob’ekti bo’lib kavlab olingan (shu jumladan qo’shilib chiqadigan) foydali qazilmalar; foydali qazilmalardan, mineral xom ashyodan, texnogen mineral hosilalardan ajratib olingan foydali komponentlar hisoblanadi.
Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq solish ob’ekti bo’lib kavlab olingan (chiqarib olingan) tayyor mahsulotlarning hajmi hisoblanadi. Ularning ro’yxati Prezidentning qarori bilan belgilanadi. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq stavkasi belgilangan va realizatsiya qilish yoki berish, shu jumladan tekin berish uchun, shuningdek mahsulot ishlab chiqarish maqsadida o’z iste’moli va boshqa ehtiyojlar uchun mo’ljallangan foydali qazilma (foydali komponent) tayyor mahsulot deb e’tirof etiladi.
Keng tarqalgan, soliq to’lovchilarga berilgan yer uchastkalari doirasida kavlab olingan hamda o’z xo’jalik va maishiy ehtiyojlari uchun foydalanilgan foydali qazilmalar soliq solish ob’ekti hisoblanmaydi.
Biroq, Foydali qazilmalar konlarini ishlab chiqish uchun tog’ tarmoqlarini berish tartibi to’g’risida nizomning 14-bandiga ko’ra yer egalari va yerdan foydalanuvchilar ularga berilgan yer uchastkalari doirasida yer qa’ridan xo’jalik va maishiy ehtiyojlar uchun litsenziyasiz keng tarqalgan foydali qazilmalar, yer osti suvlaridan va tog’ tarmog’idan quyidagi shartlarga rioya etgan holda foydalanish huquqiga egalar:
keng tarqalgan foydali qazilmalarni kavlab olish ochiq usul bilan, balandligi 2 metrdan va maydoni 1 gektardan ortiq bo’lmagan bitta o’yiq joyda amalga oshirilishi kerak;
ishlar texnika xavfsizligi qoidalariga rioya etgan holda yuritilishi kerak;
hosildor qatlamni olish va saqlash, shuningdek buzilgan yerlarni keyin rekultivatsiya qilish masalasi hal etilishi kerak;
kon ishlari boshlanishidan 10 kun avval mahalliy hokimiyat organlari va "Sanoatgeokontexnazorat" davlat inspeksiyasi xabardor qilinishi kerak;
kavlab olingan keng tarqalgan foydali qazilmalar va yer osti suvlaridan faqat yer uchastkasi egasi (foydalanuvchi)ning xo’jalik yoki maishiy ehtiyojlari uchun foydalanish kerak. Kavlab olingan foydali qazilmalarni naf olish uchun boshqa korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va fuqarolarga sotish yoki berishga yo’l qo’yilmaydi.
