Солиқ ҳисобининг объекти ва предмети

«Тamoyillar:

• 
  hisoblash;
  
• 
  ikki yoqlama qayd etish usuli bilan hisob yuritish;
  
• 
  uzluksizlik;
  
• 
  xo’jalik muomalalari, aktivlar va passivlarni baholash;
  
• 
  ishonchlilik;
  
• 
  ehtiyotkorlik (konservatizm);
  
• 
  mazmunni shakldan ustunligi;
  
• 
  ko’rsatkichlarning qiyosiyligi;
  
• 
  betaraflik;
  
• 
  hisobot davri daromadlari bilan xarajatlarining muvofiqligi;
  
• 
  aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy bahosi;
  
• 
  tushunarlilik;
  
• 
  ahamiyatlilik;
  
• 
  muhimlilik;
  
• 
  haqqoniy va xolis taqdim;
  
• 
  tugallanganlik;
  
• 
  izchillik;
  
• 
  o’z vaqtida taqdim etish»³⁵.
  

Тamoyilar yig’indisi hisob konsepsiyasini tashkil qiladi. Shunga asoslangan holda soliq hisobi konsepsiyasiga ta’rif beramiz. Soliq hisobining konsepsiyasi – soliq hisobini yuritish va soliq hisobotini tuzishning asosiy nazariy tamoyillarining majmuasidir. Bu ta’rifdan ko’rinib turibdiki, konsepsiya elementlari bo’lib soliq hisobining tamoyillari hisoblanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, soliq hisobi buxgalteriya hisobining umumiy tamoyillari bilan birga o’zining maxsus tamoyillariga asoslangan holda olib boriladi, degan xulosaga kelishimiz mumkin. shuningdek, soliq hisobi tamoyillarini soliqqa tortishning va buxgalteriya hisobining tamoyillariga asoslangan holda ishlab chiqish kerak. Shuni alohida qayd etish kerakki, umumiylik bilan bir qatorda, soliq hisobi tamoyillari buxgalteriya hisobi tamoyillaridan farq qiladi. Eng asosiy farq, agar buxgalteriya hisobi ikki yoqlama yozuv tamoyillariga asoslansa, soliq hisobi esa, bir tomonlama yozuvlarga asoslanadi.
E’tirof etilganlardan kelib chiqqan holda, soliq hisobi tamoyiliga quyidagicha ta’rif berildi.
Soliq hisobi tamoyillari – soliq hisobini yuritishning metodologiyasi asosini tashkil etuvchi qoidalar tizimidir.
Bu ta’rifga va yuqoridagilarga asoslangan holda soliq hisobining tamoyillariga quyidagilar kiradi: ikki yoqlama yozish, davriylik, soliqlar bo’yicha majburiyatlarni tan olish, daromat va xarajatlar mos kelishi, konunlar bilan mustaxkamlanganlik tamoyillari.
Soliq hisobi predmeti va tamoyillarining o’ziga xosligi uning metodini ham aniqlashga imkon yaratadi. Bevosita metod va usullar yordamida soliq hisobining ob’ekti o’rganiladi. Buxgalteriya hisobining, shu jumladan soliq hisobining metodi va usullarini aniqlashda bevosita ularning maqsadi, funksiyasi, vazifasi hamda metodologiyasini hisobga olishimiz kerak. Soliq hisobining metodi umumqabul qilingan buxgalteriya hisobining metodi va usullariga asoslanishdan tashqari, o’zining maxsus metod va usullariga ega.
Soliq hisobining metodi – xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning xo’jalik operatsiyalari, aktivlari, soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha majburiyatlar, daromad, xarajat va foyda ko’rsatkichlarini aks ettiruvchi usullar majmuasidir. Shunday qilib, soliq hisobining tamoyillari va metodini belgilab oldik. Тamoyillar va metodga asoslangan holda soliq hisobini olib borish metodologiyasining nazariy muammolarini yechishga harakat qilamiz. Soliq hisobotini olib borish metodikasi bo’yicha ham mutaxassislarning fikrlari har xil.
Ikkinchi pog’ona standartlarida har bir soliqning aniq turi va soliq hisobi jarayonlari va soliq hisobi bo’yicha soliq hisobini yuritish tartibi hamda buxgalteriya va soliq hisoblarining o’zaro bog’liqligi belgilanadi. Soliq hisobining hisob siyosati ikkinchi pog’ona standarti hisoblanadi.
Uchinchi pog’ona standartlari bo’lib, soliq hisobini olib boruvchilar ishlarini aniqlashtiruvchi va tartibga soluvchi nizomlar va yo’riqnomalar hisoblanadi»⁴². Soliq hisobini tashkil etishning quyidagi variantlari mavjud (3-rasm).

1. 
   Soliq hisobi siyosatini tasdiqlash asosida soliq hisobi registrlaridan foydalanilgan holda soliq hisobini tashkil etish;
   
2. 
   Moliyaviy hisob ma’lumotlari asosida soliq hisobi registrlarini shakllantirish asosida tashkil etish.
   

3-rasm. Soliq hisobini tashkil etish variantlari

4 – Rasm. Hisob turlarining tasnifi.

Soliq hisobi – mustaqil faoliyat yurituvchi barcha jismoniy va yuridik sub’ektlarning soliq va majburiy to’lovlari bo’yicha soliq tortish bazasini aniqlash uchun zarur bo’lgan boshlang’ich ma’lumotlarni hisobga olish tizimidir. Soliq hisobining vazifasi – bu hisobot davrida soliq va majburiyat to’lovlarni to’g’ri hisoblash uchun zarur bo’lgan ishonchli ma’lumotlarni hisobga olish, hamda ichki va tashqi foydalanuvchilarni zaruriy ma’lumotlar bilan ta’minlashdan iborat.
Buxgalteriya hisobi tarkibiga «soliq hisobi»ni kiritish natijasida hisob turlarining tasnifi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi. (4-rasm).
Buxgalteriya hisobi moliyaviy, boshqaruv va soliq hisoblaridan tashkil topgan. Moliyaviy, hisobning yakuni sifatida moliyaviy hisobotlar tuzilsa, boshqaruv hisobi natijasida boshqaruv qarorlari ishlab chiqiladi, soliq hisobining yakuniy natijasida esa -soliqlar bo’yicha hisobot tuziladi. Moliyaviy boshqaruv va soliq hisoblari bir-biri bilan bog’liq bo’lib, bir-birini ma’lumotlar bilan to’ldiradi. Bu esa, buxgalteriya hisobi axborotlaridan foydalanuvchilar uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni to’liq olish imkoniyatini beradi.

1.