Soibjon begmatov bastakorlar

Komiljon Otaniyozov
 (1917–1975)
Komiljon  Otaniyozov
  –  o‘zbek 
xonandalik san’atida yorqin iz qoldirgan, 
o‘z  davrining  zabardast  san’atkori, 
mashhur  ashulachisi,  mohir  sozandasi, 
bastakori va san’at arbobidir. 
Komiljon  Otaniyozov  1917-yilning 
20-iyulida Shovotda, Bo‘yrachi qishlog‘ida tavallud topgan. Otasi – 
1
 Mulla Bekjon Rahmon o‘g‘li, Muhammad Yusuf Devonzoda. Xorazm 
musiqa tarixchasi. – T., 1998. 35-b.

---

69
Otaniyoz Xo‘janiyoz o‘g‘li o‘z davrining eng ma’rifatli, o‘qimishli 
kishilaridan  biri,  onasi  Anbarmomo  musiqa  shaydosi,  adabiyotni 
yaxshi  biladigan,  shoirlikda  ham  muayyan  yutuqlarga  ega  bo‘lgan 
inson  bo‘lgan.  Komillikka  intiluvchi  insonlarning  yo‘llari  ham  o‘z 
sohalari  kabi  bo‘lganidek,  Komiljonning  avlodi,  uning  yoshligi, 
o‘smirligi va faoliyatining shakllanish davrlari bilimdon hamda mo-
hir ustozlarning bisyorligi bilan uyg‘un edi.
U  boshlang‘ich  savodni  qishlog‘idagi  maktabda  oladi  va  1932-
yili  Shovotda  pionerlar  uyi  ochilishi  bilan  yosh  iste’dod  egasi 
Bo‘yrachidan  borib  u  yerga  qatnashadi.  So‘ng  O‘rta  maktabning 
5-sinfiga  qabul  qilinadi.  Tez  orada  Komiljonning  zehnini  ko‘rib 
u  6-sinfga  o‘tkaziladi.  Darhaqiqat,  Komiljonning  ko‘rgan  va 
eshitganlarini  esda  saqlash  ko‘nikmasi  juda  kuchli,  zehni  o‘tkir 
bo‘lganligi sababli bilimini tez oshirishga muyassar bo‘ldi.
Ushbu  maktabda  o‘qituvchilardan  biri  Norin  Yoqubov 
tomonidan  1934-yili  sozanda  va  xonandalar  ansambli  tuziladi. 
Ushbu ansamblda Komiljonga Abdukarim Abdurahmonov ustozlik 
qiladi.  U  o‘zbek  xalq  qo‘shiqlarini,  ayniqsa,  Xorazm  doston 
yo‘llarini  qunt  bilan  o‘zlashtirar  va  uning  ijrosiga  katta  mehr 
bilan  yondashar  edi.  U  qo‘shiqlarni  u  dutor  jo‘rligida  ijro  etgan. 
Avvaliga ustozlariga o‘xshatishga harakat qilib kuylar, keyinchalik 
har  bir  ijro  etayotgan  asariga  ijodiy  munosabat  ko‘nikmalari 
shakllanadi. Bu esa ovozi, ijrosi va ijro uslubining shakllanishiga 
zamin yaratadi. 
Komiljon  Otaniyozovning  ulg‘ayish  davri  benazir  ustozlar 
nigohida o‘tdi. Komiljonning musiqa san’atiga qilgan ilk qadamlari 
ham Xorazmning eng mohir ustozlari bilan o‘tdi. Ustozlar ijrosidagi 
betakror  dostonlar,  Xorazm  musiqasining  sirli  ohanglari,  serjilo 
qo‘shiqlari,  suvora-yu  naqshlari,  maqomlari  uni  o‘ziga  maftun  etib 
bo‘lgan  edi.  U  zamonasining  ustozlari  Matkarim  Abdurahmonov, 
Madrahim  (Sheroziy)  Yoqubov,  Qurbonnazar  Abdullayev  (Bola 

---

70
baxshi)lardan  musiqa  sabog‘ini,  xalq  qo‘shiq  va  doston  yo‘llarini 
ijro etishni o‘rgandi. O‘ziga xos jozibali va sirli ovozga ega bo‘lgan 
Komiljon  xalq  orasida  yorqin  kuylashi  bilan  tinglovchilar  nazariga 
tusha boshladi.
Noyob  iste’dod  egasi  bo‘lgan  Komiljon  ustozlardan  avvaliga 
doston  ijrochiligini  o‘zlashtiradi.  Ijro  repertuari  shu  davr 
san’atkorlariga  xos  tarzda  shakllanib  boradi.  Ayniqsa,  ustoz 
xonandalar  ijro  etgan  qo‘shiq  va  ashulalarni,  ommaviy  xalq 
qo‘shiqlari,  suvoralar,  «Go‘ro‘g‘li»  turkumidagi  dostonlarni, 
«Yusuf  va  Ahmad»  qissasini,  «Bozorgon»,  «Sayodxon  va 
Hamro»,  «Oshiq  G‘arib  va  Shohsanam»  kabi  dostonlarni  tez 
orada  o‘zlashtirib  ijro  etadi.  Komiljonning  xalq  orasida  ko‘zga 
ko‘rinishiga  ham  Bola  baxshidan  o‘rgangan  «Yetti  yilga  ketgan 
yorim»,  «Dushimda  bir  bulbul  ko‘rdim»,  «Ra’noni  ko‘rdim», 
«Namasan»,  «Ustozingdan  ayrilma»  kabi  doston  parchalari 
alohida ahamiyat kasb etdi.
Komiljon  Otaniyozov  1935-yili  Bo‘yrachiga  o‘qituvchi  qilib 
yuboriladi va oz muddat maktabda o‘qituvchi bo‘lib ishlaydi.
1936-yili Komiljonning jozibali ijrosini inobatga olib san’atkorlar 
truppasiga  chaqirishadi.  U  30  kishilik  truppada  spektakllarda 
o‘ynashni  boshlaydi.  1936–1940-yillarda  Shovot  tumani  teatrida 
xonanda va rejissor bo‘lib ishlaydi. 
1940-yili  Gurlanda  Xorazm  doston  yo‘llarining  bilimdoni 
Sheroziy  Yoqubovdan  ta’lim  oldi.  Xorazm  dostonlari  borasidagi 
bilimini  ustozning  nazorati  ostida  mustahkamlaydi.  Ijrochilik 
sirlarini va uning badihaviy talqinlarini o‘zlashtirishga harakat qiladi. 
So‘ng  Xivaga  qaytadi.  Komiljon  o‘zining  jozibali  ijrosi  bilan  xalq 
orasida san’atkor sifatida endi tanila boshlagan davr edi. U, asosan, 
dutorda  qo‘shiq  aytar  va  ijro  etgan  asarlarini  maromiga  yetkazib, 
tinglovchining qalbiga o‘t solib ijro etardi. 
1941–1943-yillarda u Xivadagi kolxoz-sovxoz teatrida ishlaydi.

---

71
1943-yildan  Ogahiy  nomidagi  Xorazm  viloyat  musiqali  drama 
teatrida  aktyor  va  xonanda  sifatida  ishlay  boshlaydi  va  davrining 
atoqli san’atkorlari bilan birgalikda 1951-yilgacha ijod qiladi.
1949-yili  uning  faol  tashabbusi  bilan  Xorazm  viloyat  teatri 
qoshida  50  kishidan  iborat  ansambl  tuziladi.  Komiljon  Otaniyozov 
ijro repertuarini turli namunalar va janrlar bilan boyitdi. Eng muhimi, 
xalq dostonlari asosida turli musiqiy namunalar yaratib, qayta ishlab 
yangitdan  zamonaviy  ijrolarni  kashf  etishga  muyassar  bo‘ladi.  Bu 
uning bastakorlikdagi ijodining boshlanish davri edi. 
Mohir xonanda teatrda nafaqat xonanda, balki turli spektakllarda 
ham obrazlar yarata boshlaydi. Jumladan, S. Abdulla, T.  Jalilovlarning 
«Tohir va Zuhra» musiqali dramasida Tohir va Parfi hofiz obrazini; 
«Oshiq  G‘arib  va  Shohsanam»  spektaklida  G‘arib;  Xurshid, 
V.  Uspenskiy,  G.  Mushellarning  «Farhod  va  Shirin»  musiqali 
dramasida Farhod obrazlarini yaratadi. 
1951-yili  u  san’atdagi  safdoshlari  Matniyoz  Yusupov  va 
Abdusharif Otajonovlar bilan birgalikda Toshkentga kelib, Toshkent 
musiqa  bilim  yurtiga  o‘qishga  kiradi.  U  1955-yili  Toshkent  davlat 
konservatoriyasiga  o‘qishga  kirgan  va  bir  yil  davomida  tahsil  
olgan.
1956–1975-yillarda  O‘zbekiston  davlat  filarmoniyasida 
yakkaxon  xonanda  va  jamoa  rahbari  sifatida  samarali  faoliyat  olib 
boradi.  1958–1959-yillarda  filarmoniya  qoshidagi  Xorazm  xalq 
ashula  va  raqs  ansamblining  rahbari  vazifasida  ishlaydi.  1967-yili 
Turkmaniston  Respublikasining  Toshhovuz  viloyat  teatrida  xalq 
ansamblini,  1973–1974-yillarda  Xorazm  viloyat  Shovot  tumanida 
«Feruz» ansamblini tashkil qiladi va boshqaradi. 
Aynan  mana  shu  davrdagi  faoliyati  uning  Xorazm  qo‘shiq 
ijrochilik san’atida yangi yo‘nalishning shakllanishiga sabab bo‘ldi. 
U  ijro  etayotgan  doston  namunalarini,  xalq  qo‘shiqlarini  davr 
talabiga  mos  holda  talqin  etishga  harakat  qilardi.  O‘z  ijodiyotini 

---

72
xalq  ijodiyoti  bilan  uyg‘unlashtirish  yo‘lida  ko‘p  izlandi.  Bu  bilan 
uning  xalq  qo‘shiq  ijrochiligidagi  o‘zgacha  badihaviylik  jihatlari 
ko‘rina  boshlaydi.  Bu  Komiljon  Otaniyozovning  ijodiga  xarakterli 
xususiyatlarning  shakllanishi  edi.  Uning  negizida  san’atkorona 
yondashuvlar, musiqiy namunalar, ya’ni davradagi muloqot asosida 
mukammallashtirib jonlantirib ijro etish yotadi. Bu esa, xalq musiqa 
merosiga ijodkorona yondashish va xalq bastakorligining namoyon 
etilishidir. 
Musiqa  san’atining  eng  go‘zal  an’analaridan  biri  bo‘lgan 
bastakorlik, xalqimizning ma’naviyatini, ruhiyatini seza oladigan, 
uning tub negizidagi ma’nolarni anglagan, bilimli ijodkorlargagina 
nasib etadi. Chunonchi, musiqiy namuna – bu xalq hayoti, qalbi, 
istagi,  orzusi  va  qiyofasidir.  Uni  ijodkor  o‘z  asarlarida  in’ikos 
etsa,  xalq  uni  tinglaganda  o‘zini  ko‘radi  va  unga  mehr  qo‘yadi, 
shubhasiz  intiladi,  unga  ergashadi  va  hayotining  mazmun-
mezoniga uyg‘unlashtiradi. Komiljon Otaniyozovning ijodida ilk 
davridan  boshlab  ana  shunday  xislatlar  o‘rin  olganligini  ko‘rish 
mumkin. Bu jihatlar uning bastakorlik ijodida yuzaga kelgan ilk 
asarlarining o‘zida, ya’ni «Naylayin», «Na bo‘ldi, yorim kelmadi», 
«Ayrilmasin  nigoridan»,  «Otlan»,  «Xush  qol  endi»,  «Og‘ang 
kelar  mard  bo‘lib»,  «Xayr  endi»  kabi  qo‘shiqlarda  namoyon 
bo‘ladi. Bunga uning ustozlari Xorazm musiqa san’atining mohir 
san’atkorlari  Madrahim  Sheroziy,  Hojixon  Boltayev  va  Bola 
baxshi kabilar bilan birgalikdagi faoliyati sabab bo‘lgan bo‘lishi 
ehtimoldan xoli emas. Zero, ustozlar rahnamoligi, birinchidan  – 
ijodkorning  tafakkurida  an’ananing  zamona  bilan  uyg‘unlikda 
qaror  topishidagi  zamin  bo‘lsa,  ikkinchidan  –  davr  ma’naviyati 
va  ruhiyatiga  mos  yangi  asarlarning  vujudga  kelishini  ta’minlab 
beradi.  Komiljon  Otaniyozov  Xorazm  dostonchilik  san’atini 
oshiqona  o‘zlashtirgan  san’atkor  sifatida  bu  xislatlar  uning 
asarlarida  namoyon  bo‘la  boshlaydi.  Dostonlar  ta’sirida  u  «Kel, 

---

73
yor,  o‘ylanma-o‘ylanma»,  «Guldasta»,  «Ishqing  o‘tida  devona 
bo‘ldim»,  «Kerakmas»  kabi  musiqiy  namunalarni  ijro  etadi.  Bu 
asarlar  Komiljon  Otaniyozovning  ijrochiligiga  xos  uslubning 
shakllanishidan darak edi.
Komiljon  Otaniyozov  Xorazm  vohasining  so‘nmas  ohanglari 
mujassam  etilgan  suvoralarni  davrining  ulkan  san’atkori  Hojixon 
Boltayevdan o‘rganadi. Suvoralarning asl mohiyati, ohang jozibasi, 
ularning  ijrodagi  sir-u  sinoatlarini  ustoz  yordamida  egallaydi. 
«Yakparda  Suvora»,  «Xushparda  suvora»,  «Kajhang  Suvora», 
«Chapandozi  Suvora»larning  ulardan  keyin  davom  ettiriladigan 
savtlari bilan mukammallik jihatlarini ustoz yordamida o‘zlashtiradi
1
. 
Ijrochilik  an’analarini  o‘zining  betakror  uslubi  bilan  boyitadi. 
Xorazm  ijrochilik  uslubining  butun  respublika  vohalarida  keng 
ommalashishiga  katta  hissasini  qo‘shadi.  O‘zining  suvoraxonlik 
amaliyotining  yuqori  cho‘qqisiga  yetgan  pallasida  Xorazm 
suvoralariga bo‘lgan ijodiy munosabati namoyon bo‘ladi. U suvora 
ijodiyoti  an’analarini  davom  ettirgan  holda,  ustozlar  sabog‘ini 
mukammal o‘zlashtirib, o‘zining ijro uslubiga xos qilib bir namuna, 
ya’ni  o‘z  «Suvora»sini  yaratadi.  Ijrochilik  amaliyotiga  bu  asar 
«Suvorayi Komil» nomi bilan kirib keldi va xalqimiz orasida keng 
tarqaldi.  Pirovardida,  musiqa  merosidan  va  ijrochilik  an’analaridan 
munosib o‘rin egalladi.
Xorazm  maqomlariga  bo‘lgan  munosabati  esa  Komiljon 
Otaniyozov ijodining yana bir qirralaridan hisoblanadi. Zero, bu 
jarayon  ustoz  san’atkorning  ijodiy  faoliyatini  mustahkamlashga 
muyassar  bo‘lgan.  Xorazm  maqomlarining  bilimdoni,  o‘z 
davrining  zabardast  san’atkori  Matpano  ota  Xudoyberganov 
Komiljon  Otaniyozovning  Xorazm  maqomlarini  anglashida  va 
1