“Sodda gaplarda shakl va mazmun aloqadorligi”

Sodda gaplarda zidlanuvchi uzvlar presuppozitsiyasi 
O’zbek tilidagi gaplar muayyan shakliy-mazmuniy belgilari asosida o’zaro zidlik 
munosabatiga kirishadi. Zidlik munosabatining ifodalanishi uchun doimo zidlanuvchi 
a’zolarning to’liq ishtirok etishi shart bo’lavermaydi. Til birliklarining nutq 
jarayonida yuzaga chiquvchi yashirin imkoniyatlari ular ishtirokida tuzilgan 
gaplarning mazmuniy tuzilishini shakllantirish bilan birga, turli munosabatlarni ham 
hosil qiladi.
Lingvistik presuppozitsiya gap va uning bo’laklari orasida zidlik munosabatining 
shakllanishiga yo’l ochadi. Bu holat ayrim tasdiq-inkor xarakteridagi gaplarda 
kuzatiladi. Tasdiq-inkor gaplarida zidlik biror predmet, voqea-hodisaga zid qo’yish 
orqali shakllanadi. Bu turdagi gaplarda o’zaro zidlanuvchi a’zolari to’liq ishtirok 
etmagan holatlarda ham zidlik munosabati ifodalanadi. Biroq bunda zidlik 
munosabati yashirin tarzda aks etadi. Masalan:
1.
O’yinga tushmoqchi edim, biroq… (so’zl.). 
2.
Sayohatga chiqishni mo’ljallagan edi, biroq ishlari ko’payib ketdi. 
Birinchi gap tasdiq xarakterida bo’lib, zidlanuvchi a’zolari to’liq aks etmagan. 
Gapning “…moqchi edi+biroq…” sintaktik qolipi orqali “O’yinga tushmadi” inkor
 
presuppozitsiyasi shakllangan. Yashirin ifodalangan mazkur axborot “O’yinga 
tushmoqchi edi” axborotiga zid qo’yilgan. Presuppozitsiya hisobiga gapda ochiq va 
yashirin ifodalangan axborotlar o’rtasida zidlik munosabati yuzaga kelgan. Berilgan 
gap inkor gapga aylantirilganda esa, presuppozitsiya orqali ifodalangan yashirin 
axborot tasdiqni bildiradi. Bunday holatda ham zidlik munosabati yashirin 
shakllanadi. Qiyoslaymiz: 
O’yinga tushmoqchi emas edi, biroq. 
(O’yinga tushdi).
Shuningdek, …-moqchi edi + ammo… (lekin)
…-moqchi edi-yu (-u) + biroq... (ammo, lekin) 
…-moqchi edi-ya (a) + biroq... (ammo, lekin) 
…-digan edi + biroq... (ammo, lekin) 
…-digan edi-yu (-u) + biroq... (ammo, lekin) 

---

15 
...-aro edi + biroq... (ammo, lekin) 
...-ar edi-yu (-u) + biroq... (ammo, lekin) 
...-ar edi-ya (-a) + biroq... (ammo, lekin) 
tuzilishidagi sintaktik qolipli sodda gaplarda ham presuppozitsiya hisobiga yashirin 
zidlik munosabati shakllanadi.
Ba’zi sintaktik qurilmalarda gapning o’zaro zidlanuvchi a’zolari to’liq ishtirok 
etganday tuyuladi. Buni ikkinchi gap tahlilida kuzatish mumkin. Mazkur gapda zidlik 
munosabatining zidlov bog’lovchisi orqali ifodalanishi ma’lum bo’lsa-da, bu 
munosabat predikativ markazi orqali ifodalangan ma’lumotlar o’rtasida shakllangan. 
Biroq, ammo, lekin bog’lovchilari har doim ham presuppozitsiyani shakllantiradi 
degan xulosaga kelish noto’g’ri bo’ladi. Tejash tamoyili asosida shaklan 
ixchamlashtirilgan gaplarda zidlov bog’lovchilariga tushirib qoldirilgan bo’lakning 
mazmunini aks ettirish vazifasi yuklanadi. Natijada, bu bog’lovchilar 
presuppozitsiyaga ishora qiladi. Ba’zan jumla tarkibidan zidlov bog’lovchilarining 
ham tushirib qoldirilishi kuzatiladi, biroq, uning o’rni gapdan aniq sezilib turadi. 
Zidlov bog’lovchilarining qanday sharoitida va qaysi gaplar qurshovida qo’llanishi 
ahamiyatlidir.
Umuman, 
o’zbek tilida lingvistik sodda gaplardagi presuppozitsiyani 
shakllantiruvchi barcha til birliklarini aniq belgilab olish joiz. Ba’zi ilmiy manbalarda 
bunday tili birliklari haqida munozarali fikrlar ham ko’zga tashlanadi. Masalan, 
tilshunos U.Rahimovning yuklamalar presuppozitsiyasiga oid tadqiqotida shunday 
xulosa bayon etiladi: 
emas 
yuklamasi gapning qaysi bo’lagiga bog’lanmasin va 
qanday yuklamalar qurshovida kelmasin, barcha hollarda gapning mazmuniy 
tuzilishini murakkablashtiradi, hamda turli ma’nodagi presuppozitsiyalarga ishora 
qiladi. Biroq quyidagi sodda gap shaklidagi misollarda hech qanday lingvistik 
presuppozitsiya kuzatilmaydi:
1. Borgan emas.
2. Bu o’yinchoq emas.
Birinchi misolda 
emas 
hech qanday lingvistik presuppozitsiyaga ishora 
qilmayotganini anglash qiyin emas. Ma’lumki, kesimdan oldin qo’llangan gap 

---

16 
bo’lagining mantiqiy urg’u olishi natijasida gap predikatining xarakteriga zid 
xarakterdagi mantiq yuzaga keladi. Umumiy qilib aytadigan bo’lsak, til birliklarining 
ichki imkoniyatlari faqat nutq jarayonida boshqa birliklar bilan munosabatida yaqqol 
namoyon bo’ladi. Til birliklari jumla tarkibida ochiq qo’llanmaganida esa, ularning 
o’rni presuppozitsiyasi yordamida to’ldirilib, zaruriy munosabatlar hosil qilinadi. Bu 
holat sodda gaplar tarkibida ishtirok etuvchi zidlov bog’lovchili gaplarda ham 
kuzatish mumkin.