Sitsiliyada qullar qo’zg’oloni Agrar masala Rim respublikasining tashqi siyosati

Aim.uz

Rim respublikasida ijtimoiy-siyosiy kurash

Reja

1. 
   Sitsiliyada qullar qo’zg’oloni
   

2. Agrar masala

3. Rim respublikasining tashqi siyosati.

4. Rimda siyosiy kurashning keskinlashuvi
1. Sitsiliyada qullar qo’zg’oloni

Rimning istilochilik urushlari natijasida er. avv. II asrda Italiya va Sitsiliyada qullarning soni keskin o’sdi. Qul asosiy ishlab chiqaruvchiga aylandi. Yirik quldorlik xo’jaliklari latifundiyalar o’rta quldorlik xo’jaliklari villalarda yuzlab, minglab qullar ishladi. Qulchilik manbalari urushlar, provinsiyalarda qarzi uchun qul qilish, dengiz qaroqchiligi va qullarni tabiiy ko’payishi edi. Rim huquqi qullarni buyum (jez), “so’zlaydigan qurol” (inshtrumentum vocale) deb hisoblar edi. Xo’jayinni mulki sifatida qul huquqsiz edi. Xo’jayin uni jazolashi, o’ldirishi mumkin edi.

Qullarni shafqatsiz ezilishi va xo’rlanishi ularni tez-tez qo’zg’olon ko’tarishga sabab bo’ldi. Qullar er. avv. 196-195-yillarda Etruriyada, er. avv. 185-yilda Apuliyada qo’zg’olon ko’tardilar. Rim jamiyati va davlati asoslarini titratgan qullarni qo’zg’olonlardan biri er. avv. 138-132 yillarda Sitsiliyadagi qul Evnoy o’zini “Antiox” deb atadi va yangi Suriya davlati tuzilganini e’lon qildi. Kengash va xalq yig’ini tashkil etilib, Enna shahri davlat markazi bo’ldi.

Qo’zg’olonga Sitisiliyani janubi-g’arbi ham qo’shildi. Bu yerda qo’zg’olonchilarga kilikiyalik qul Kleon boshchilik qildi. Tezda Evnoy va Kleon birlashib Rim qo’shinlarini yanchib tashladilar. Kleon “podsho Antiox”ning strategi paydo bo’ldi. Rimliklar juda katta qiyinchiliklar bilan qo’zg’olonni er. avv. 132-yilda bostira oldilar. O’ttiz yildan keyin yana (er. avv. 104-101-yillar) Sitsiliyada qo’zg’olon ko’tarildi. Bu qo’zg’olonni bostirish uchun rimliklar orolga katta qo’shin yubordilar.

Sitsiliyadagi qullar qo’zg’oloni bilan bir vaqtda Iberiya yarim orolida iber qabilalari rim hukmronligiga qarshi urush olib bordilar. Viriat boshchiligida luzitan qabilalari qo’zg’olonini bostirilishi yarim orolni to’la tinchlantirishga olib kelmadi. Ispaniyani shimoli-sharqiy qismidagi iber va kel’t-iber qabilalari rimliklarni haydab chiqarishga qat’iy ahd qildilar. Bu harakatning tayanch markazi Numantsiya shahri edi. Luzitanlar qo’zg’oloni bostirilganidan so’ng Viriat o’ldirilib rimliklar katta kuch bilan qabilalarni uyushgan ittifoqini qarshiligini bostirishga kirishdilar. Besh yil davomida Rim qo’shini qo’zg’olonni bostira olmadi. Ochko’z, qobiliyatsiz harbiy boshliqlar davlat manfaatlaridan ko’ra talonchilikni afzal ko’rdilar. O’zlariga ittifoqchi bo’lgan qabila va mahalliy aholini qahr-g’azabini qo’zg’atdilar. Er. avv. 137-yilda rim qo’shini qurshovga tushdi, faqat kvestor Tiberiy Semproniy Grakxning ntensive san’ati tufayli rim qo’shini qirib tashlanmadi. Kvestor iberlarni talabi bilan rimliklarni Ispaniyadan olib chiqib ketishga va’da berdi. Ammo senat Tiberiy tuzgan shartnomani tasdiqlamadi va urushni davom ettirishga qaror qildi. Ispaniyaga eng yaxshi rim harbiy boshliqlari yuborildi va 15 oy davomida qo’zg’olonchilar bilan olib borilgan urush rimliklarning g’alabasi bilan tugadi.
2. Agrar masala

Sitsiliyadagi qullar qo’zg’oloni Rim jamiyatini ichida va butun mamlakat miqyosida kuchli ziddiyatlar mavjudligini belgilaridan biri bo’ldi. Quldorlik munosabatlarini keng tarqalishi dehqonlarni yersizlanishi, xonavayron bo’lishi, ommaviy tus olishi, ijtimoiy qarama-qarshiliklarni yanada kuchaytirdi.

Hukmron tabaqaning uzoqni ko’ra oladigan vakillari davlatni, uni harbiy kuchini mustahkamlash maqsadida Rim qo’shinlarining asosini tashkil etgan dehqonlar ahvolini yaxshilash zarurligini tushunar edilar. Shu maqsadda yirik yer egalari qo’lida to’planib qolgan ortiqcha jamoa yerlarini bir qismini yersizga, muhtojlarga taqsimlash taklif qilindi. Ammo nobillar va katta yer egalari hal qiluvchi rolni o’ynagan. Senat yerni qayta taqsimlashga keskin qarshilik ko’rsatar edi. Agrar islohotlarni o’tkazish uchun Rimda harakat boshlandi. Taniqli plebey urug’I Semproniylardan bo’lgan, mashhur Stistipionni nevarasi, otasi ikki marta konsul bo’lgan, tsenzorni o’g’li 28 yoshli Tiberiy Semproniy Grakx agrar islohotlarni o’tkazish uchun keskin kurash boshladi. Er. avv. 133-yilda Tiberiy Grakx xalq tribuni lavozimida saylanib, o’z agrar qonun loyihasini taklif qildi. Bu qonun loyihasi bo’yicha yerga egalik qilish 500 yugergacha cheklanib, agar oilada ikki voyaga yetgan o’g’il bo’lsa har bir oila 1000 yugergacha yerga ega bo’lishi mumkin edi. Qolgan ortiqcha yer pul mablag’I bilan kompemsatsiya qilish asosida davlatga qaytarilishi kerak edi. Yangidan tashkil etilgan yer jamg’armasi 30 yuger (7,5 ga.) miqdorida chek yeriga bo’linib, yersiz va kam yerli fuqarolarga merosiy ijara huquqida taqsimlanishi kerak edi. Ularning egalari xazinaga uncha ko’p bo’lmagan miqdorda soliq to’lashlari lozim edi. Qishloqdagi kichik ishlab chiqaruvchilarni yersizlanishi va xonavayron bo’lishini to’xtatish maqsadida davlatdan olingan yerlarni sovg’a qilish yoki sotish taqiqlanar edi. Qonun loyihasi qabul qilindi, islohotni ntensi oshirish uchun tarkibida Tiberiy va uning ukasi Gay bo’lgan komissiya tashkil etildi. Islohotga qarshi bo’lgan senat tashkiliy xarajatlarga pul mablag’I berishdan bosh tortdi. Tiberiy yana bir senatga qarshi bo’lgan qonunni komisiyalarda qabul qilinishiga erishdi. Agrar komisiyaning ehtiyoji uchun vafot etgan pergam podshosi Attal IIIning xazinasini berishga erishdi. Tiberiy Grakxning islohotchilik faoliyatiga qarshi kuchli qarshilik boshlanib uning dushmanlari navbatdagi saylovlar paytida Tiberiy va uning tarafdorlarini o’ldirdilar.

Shundan 10 yil o’tgach islohotlar dasturini Tiberiyning kichik ukasi Gay Grakx taklif qildi. Gay Grakx agrar sohada emas sud, ma’muriy tizim, qo’shin va pul tizimida qator islohotlarni ntensi oshirdi. Bir qancha tadbirlar shahar plebsi foydasiga o’tkazildi (arzon non sotish) va suvoriylar toifasidan provinsiya noiblari su’istemollarini ko’radigan sud komisiyalari tashkil qilindi.

Lekin shahar plebsining katta qismi va suvoriylar agrar islohotlardan manfaatdor emas edilar. Buning ustiga provinsiyalarga qishloq xo’jalik koloniyalarini tashkil etilishi suvoriylarning noroziligiga olib keldi, Gay Grakxning Italiyaning Rimdan tashqari hududlari aholisiga fuqarolik huquqini berish niyati Rim plebsini unga qarshi bo’lishiga sabab bo’ldi. Plebs o’z imtiyozlari va o’zlari oladigan xayr-ehsonni boshqalar bilan baham ko’rishni istamas edilar. Gay Grakxning islohotchilik faoliyatida jamiyatning turli xil tabaqalariga tayandi. Uning raqiblari er. avv. 122-yildagi saylovda uning qayta saylanishiga yo’l bermadilar. Ommaviy to’qnashuvda Gay Grakx va uning tarafdorlari halok bo’ldilar. Uning o’limidan keyin agrar qonunni hech kim bekor qilishga botina olmadi, lekin yerlarni taqsimlovchi komissiya tugatildi va yer berish to’xtatildi. Er. avv. 111-yildagi agrar islohot ilgari 500 yugergacha egallangan yerlarni va islohotlar natijasida 30 yugerlik yerlarni o’z egalariga xususiy mulk sifatida qonunlashtirdi.

Islohotchi aka-uka Grakxlarning ntensi oshirgan ko’pgina tadbirlari eng jiddiy natijalarga olib keldi. Gay Grakx o’limidan keyin oligarxiya o’z mavqeini qisman tikladi. Suvoriylar sud ishlarini o’z qo’llarida saqlab qoldilar. Agrar islohot o’tkazish to’xtatildi. Er. avv. 121-yilda agrar islohotlar natijasida olingan yer ulushlarini begona qilmaslik bekor qilindi, er. avv. 119-yilda agrar komisiya faoliyati to’xtatildi. Er. avv. 111-yilda plebey tribuni Spuriy Toriy qonuniga asosan fuqarolar ijaraga olgan 500 yugergacha bo’lgan barcha davlat yerlari xususiy mulk deb e’lon qilindi. Italiyada tashkil topgan 10 minglab ntens xo’jaliklar o’nlab yillar mavjud bo’ldi, shahar plebsiga tarqatiladigan oziq-ovqat mahsulotlarini miqdori o’sdi. Grakxlar faoliyati senatda va siyosiy hayotda nobillarning yagona hukmronligiga putur yetkazdi.

Aka-uka Grakxlarning ijtimoiy-siyosiy faoliyatlari natijasida Rimda senat, suvoriylar va barcha boy toifalarni “partiya”nten’lgan optimatlar va nobillarga qarshi turgan plebey demokratiyasining “partiyasi”-populyarlar paydo bo’ldi. Populyarlar va optimatlar atamalarini birinchi ntens. avv. 63-yilda notiq va siyosiy arbob Sitseron ishlatdi.
3. Rim respublikasining tashqi siyosati.

Bo’lib o’tgan voqealar senat hokimiyatining samarali boshqaruvi yo’qligini xalq kengashi ahamiyatining o’sishi va beqarorligini, siyosiy arboblarni o’sib borayotgan roli, ularning ochiqdan-ochiq demogogiyasi kurashni zo’ravonlik usullarini qo’llashga tayyorligi yaqqol ko’rindi.

Grakxlar va ularning eng faol tarafdorlarini o’limidan keyin populyarlarning zaiflashuvi vaqtinchalik edi. Rim jamiyatidagi qaram-qarshiliklar bartaraf qilinmagan edi, begona hududlarda urush harakatlari olib borayotgan Rim qo’shinlariga qo’mondonlik qilayotgan nobillar homiylik qilgan qo’mondonlarning muvaffaqiyatsizliklari norozilikni kuchaytirdi.

Rimning ichki siyosatidagi beqarorlik tashqi siyosiy masalaga hukmron doiralar e’tiborini vaqtinchalik susaytirdi. Er. avv. II asrning so’ngi 10 yilligida Rimning xalqaro ahvoli keskin edi. Yaqin Sharqdagi eng kuchli ellin davlati Misr bilan Rim ittifoq tuzgan edi. Yaqingacha qudratli bo’lgan Salavkiylar davlati yemirilish davriga kirib, sharqda parfiyaliklar tazyiqi ostida hech qanday rol o’ynamay qo’ydi. Kichik Osiyoda Aristonik qo’zg’oloni bostirilganidan keyin vaziyat osoyishta edi. Ammo Afrikada rim hukmronligiga Numidiya podsholigi jiddiy xavf tug’dirayotgan edi.

Jumladan Afrikada Numidiya podshosi Yugurta bilan urush olib borayotgan rim qo’shinlari birin-ketin mag’lubiyatga uchradilar. Podsho Yugurta rimlik sarkardalarni sotib olish va harbiy hiylalar bilan rimliklarni bir necha bor tor-mor qildi va numidiya shaharlarida shu vaqtda bo’lgan italiyalik savdogar va sudxo’rlarni qirg’in qildi. Yugurta o’z siyosatida rimliklarni o’ziga dushman deb bilgan turli shimoliy afrika qabilalarini qo’llab-quvvatlashga tayandi. Er. avv. 109-yilda Numidiyadagi Sutule yaqinidagi jangda Yugurta rimliklarni tor-mor qildi. G’olib rimliklarni Numidiya hududidan chiqib ketish va Yugurta bilan shartnoma tuzish majburiyatini oldilar. Sutula yonidagi g’alaba Yugurtaning shimoliy afrika qabilalari oldida harbiy-siyosiy mavqeini kuchaytirdi. Ko’p sonlii gugul qabilalari, Mavritaniya podshosi Bokx Yugurtaga yordam va’da qildilar. Rimning shimoliy afrika mulklarini yo’qotish xavfi yaqqol ko’rindi.

Rimda xalq yig’ini Yugurta bilan rimliklar uchun uyatli “tinchlik” shartnomasini tasdiqlamadi. Numidiyaga qarshi yana urush boshlandi, qo’shin tartibga solindi. Tezda asosiy Numidiya shaharlari bosib olindi. Yugurta sahroga chekinib, partisan urushiga o’tdi. Urush cho’zilib ketdi. Bundan norozi bo’lgan xalq yig’ini senatning irodasiga qarshi qo’shinga qo’mondonlik qilish uchun o’z sarkardasi o’zining dovyurakligi va harbiy qobiliyati bilan obro’-e’tibor qozongan yangi odam “yangi kishi” dehqonning o’g’li plebey 48 yoshli Gay Mariyni qo’mondon qilib tayinladi. Gay Mariy er. avv. 107-yilda konsulligidan keyin yaxshi qurollangan qo’shin bilan er. avv. 105-yilda Yugurta urushini tugatdi. Yugurta asirga olinib Rimda qatl qilindi. Numidiya qaram davlatga aylantirilib, uning rasman hukmdori qilib Yugurtaning aqli zaif ukasi tayinlandi. U nafaqat Yugurta urushini (er. avv. 111-105-yillar) tugalladi balki Rimni shimoldan german qabilalari kimvr va tevtonlar hujumidan himoya qildi.

Shimoliy Afrikadagi voqealar bilan bir vaqtda rimning shimoliy chegaralarida german qabilalaridan bo’lgan kimvr va tevtonlarning bosqini boshlandi. Kimvrlar va tevtonlar dastlab Yutlandiya yarim orolida yashar edilar, er. avv. II asr oxirida bu qabilalar o’z joylaridan ko’vhdilar. Tevtonlar g’arbga Galliyaga, kimvrlar janubga tomon yurdilar. Jangovar kimvr qabilalarining (150 ming kishi atrofida) er. avv. 113-yillar atrofida janubiy Germaniyaga kirib alp dovonlariga kelib Italiyaning shimoli-sharqiy chegaralariga xavf soldilar. Konsul Papirey Karbon Noreya shahri yonida kuchli armiya bilan kimvrlar bilan uchrashdi, lekin shafqatsiz yengildi. Italiyaga yo’l ochiq edi, lekin kimvrlar alpdan shimolga o’tib Galliya hududiga bostirib kirdilar. Galliyada ham rimliklar er. avv. 109-yilda yana yengildilar. Kimvrlarni gelvetlar, Galliyani o’zida ularga qarindosh bo’lgan tevtonlar bilan birlashuvi rimliklar uchun xavfli vaziyatni yana murakkablashtirdi. Er. avv. 107-yilda konsul boshchiligidagi rim qo’shini Akvitaniyada pistirmaga tushib to’la yo’q qilindi. Ammo rimliklar er. avv. 105-yilda janubiy Galliyada kimvrlardan eng dahshatli mag’lubiyatga uchradilar. Jang maydonida kann halokatidan ham ko’proq 80 mingga yaqin legionerlar qoldi. Kimvrlar o’z g’alabalaridan keyin himoyasiz Italiyaga emas Ispaniyaga yurish qildilar.

Rim senati konsul Gay Mariy tashabbusi bilan harbiy-siyosiy islohotlar o’tkazdi. Islohotlar natijasida yangi yaxshi ta’lim berilgan qo’shin tuzildi. Ko’p sonloi tevton qabilalari er. avv. 102-yil Sekstiy Akva yonidagi jangda rimliklardan yengildi. Er. avv. 101-yilda shimoliy Italiyadagi Vertsella yonidagi jangda kimvrlar ham yengildi. Janglarda 150-200 ming germanlar halok bo’ldilar. Yana shunchasi Italiya va O’rtayerdengizi qul bozorlarida sotib yuborildi.

Gay Mariyning bunday yutuqlarini asosiy sababi uning harbiy islohotlari edi. Ilgari Rim Qo’shini zaruriyat bilan chaqirilgan fuqarolarning ko’ngilli qismlaridan iborat bo’lib, urush harakatlari tugaganidan keyin ular o’z tinch ishlariga qaytar edilar. Qo’shinda xizmat qilish ma’lum miqdorda mulkka ega bo’lgan, o’zini qurol-yarog’ bilan taminlay oladigan fuqarolarning faxriy majburiyatlaridan biri edi. Bunday tarkibda tuzilgan qo’shin Rim shahar davlati sharoitida o’zini oqlar edi. Endilikda Rim O’rtayerdengizining turli qismlarida to’xtovsiz urushlar olib borayotgan bir paytda harbiy majburiyat nafaqat faxriy aksincha og’ir ayniqsa ko’ngillilarning asosini tashkil etadigan dehqonlar uchun xonavayron qiladigan majburiyat bo’ldi. Gay Mariy senatdan qo’shinga mulkiy ahvoliga qaramasdan barcha fuqarolarni qo’shinga yollashga ruxsat oldi. Eng kambag’al shaharlik va yersiz dehqonlar davlatdan qurol-yarog’, harbiy xizmati uchun maosh, xizmat muddati tugaganidan keyin yer ulushi olar edilar. Italiklar va boshqa ittifoqchilar harbiy xizmatga ko’plab ntensiv boshlandilar. Natijada dehqonlardan tuzilgan ko’ngillilar qo’shini professional qo’shinga aylana boshlandi. Bu qo’shin o’z ehtiyoj manfaatlari bilan aholini boshqa tabaqalaridan ajralib turar edilar, hamda o’z qo’mondonlariga so’zsiz va sadoqat bilan bo’ysunar edilar, chunki bu sarkardalardan har bir legionerning taqdiri va farovon hayoti bog’liq edi. Gay Mariy qo’shinni tuzilishi, qurollanishi, jangni tashkil qilish, jangchilarni harbiy mashqlartini tashkil qilish, qismlarni tuzilishiga taalluqli bo’lgan qator islohotlarni amalgam oshirdi. Armiyani qayta qurishning ijobiy natijalari tevtonlar ustidan (er. avv. 102-yil) qilingan g’alabalarda yaqqol ko’rindi. Bu ijobiy o’zgarishlar Gay Mariyni Rimdagi eng obro’-e’tiborli kishiga aylantirdi. Natijada Gay Mariy uzluksiz 5 yil davimida mavjud qonunlarga zid ravishda konsul qilib saylandi.
4. Rimda siyosiy kurashning keskinlashuvi

Er. avv. I asrda Italiyada ittifoqchilar urushi bo’lib o’tdi. Rimning Italiyalik ittifoqchilari rimliklar bilan birga harbiy xizmatning barcha majburiyatlarini o’tab bundan hech qanday yengillik foyda olmadilar. Italiya aholisining turli toifalari Rim fuqaroligiga ega bo’lishga harakat qildilar. Dehqonlar yerga egalik qilish kafolatlariga muhtoj edilar. Yersiz dehqonlar va qo’shinda harbiy xizmat muddatini o’tagan veteranlar yer ulushi olish, shahar plepesi esa turli xayr-ehson, oziq-ovqat mahulotlarini tekin olish ilinjida edilar.

Rim davlati respublikaning I asrlarida ittifoqchilarning ancha qismiga Rimga ko’chib o’tib, uni fuqarolari bo’lish huquqini berdi. Vaqt o’tishi bilan bunday imkoniyatlar cheklandi. Rimni o’rtayerdengizi davlatiga aylanishi bilan Italiya federatsiyasi kamroq rol o’ynadi. Rimda Italiya aholisiga past nazar bilan qarash an’anasi kuchaydi.

Italiyadagi vaziyat juda keskin edi, yetarlicha siyosiy tajribaga ega bo’lgan nobillarning ba’zi bir vakillari norozilikni faqat o’z vaqtida o’tkarilgan islohotlar norozilikni oldini olish mumkin edi. Bu islohotlarni o’tkazish tashabbusi bilan er. avv. 91-yilda tribun qilib saylangan optimat Kichik Liviy Duruz chiqdi. U Rim fuqarolari va italiyaliklarni keng qatlamlariga suyangan holda senat obro’ini mustahkamlash, shu bilan bir vaqtda kuchayib ketayotgan suvoriylarni zaiflashtirish maqsadini ko’zladi. U quyidagi qonun loyihalarini taklif qildi: 1. Barcha italiyaliklarga fuqarolik huquqini berish; 2. Kampaniya va Sitsiliyadagi hali taqsimlanmagan jamoa yerlariga Rim fuqarolari koloniyalarini tashkil qilish; 3. Senatorlarning sud komissiyasiga provinsiya noiblari su’istemollari to’g’risidagi ishlarni berish, shu bilan birga senatni 300 suvoriy bilan to’ldirish; 4. Eng kambag’al fuqarolarga arzon non sotishni ko’paytirish. Birinchi punkt eng ko’p qarshilikka uchradi. Ittifoqchilar to’g’risidagi masala muhokama qilinadigan xalq kengashidan bir kun oldin Liviy Druz o’ldirildi.

Liviy Druzni o’ldirilganligi, uni qonun loyihasi rad etilganligi haqidagi xabar Rimga qarshi ittifoqchilarni urushini keltirib chiqardi (er. avv. 91-88-yilllar). Rim bu urushga bor kuchini to’pladi, eng yaxshi lashkarboshilar Gay Mariy, Lutsiy Korneliy Sulla, Litsiniy Krass va hatto ozod qo’yilgan qullar ham safarbar qilindi. Urush davomida rimliklar yon berishga majbur bo’lib, Rim fuqaroligini barcha Italiyaliklarga va Rimga sodiq qolgan etrusk va umbrlarga berish to’g’risidagi qonun qabul qilindi, keyin esa ikki oy davomida qurolini topshiradigan qozg’olonchi ittifoqchilarga ham fuqarolik va’da qilindi. Faqat shundan keyingina qo’zg’olonchilar o’rtasida ajralish boshlandi. Urushni oxirigacha davom ettirmoqchi bo’lgan mars va boshqa qabilalarning shahar va qishloqlari kultepaga aylantirildi. Urush quyidagi asosiy natijalar bilan tugadi:

-Rim rasmiy jihatdan ham jamoa davlat sifatida yashashni to’xtatdi;

-Ittifoqchi jamoalar mahalliy o’z-o’zini boshqaruvini saqlab qolgan yagona davlat tarkibiga kirgan shahar-munisipiylarga aylandi;

-Munisipiylar ichki qurilishda Rim tartiblarini o’zlashtira oldilar. O’z-o’zini boshqaruvning bosh organi xalq yig’ini saylagan sobiq magistrantlar, 100 dekurionlardan saylangan senat (kuriya) edi. Senat a’zolari odatda boy shaharliklar, o’rta yer egalari-quldorlar edi;

-Italiyani Rim fuqaroligi bilan yagona davlatga birlashuvidan birinchi navbatda boy italiyaliklar foyda ko’rdilar, jumladan dekurionlar toifasi shu vaqtdan boshlab hukmron sinfning iqtisodiy va siyosiy jihatdan kuchli guruhi sifatida o’rin egallay boshladi;

-Italiya iqtisodiyotida quldorlik munosabatlari jamoalar aro doiradan chiqib yanada intensiv rivojlana boshladi;

-Asosan yersizlikdan azob chekkan Italiya dehqonlari veteranlar sifatida provinsiya yerlarini egallash imkoniga ega bo’ldilar. Provinsiyalarda italiyalik savdogarlar, sudxo’rlar, ijarachilar hamda hunarmandlar keng faoliyat ko’rsata boshladilar. Eng kambag’al italiyaliklar, legionerlar va davlat yordamini oladigan Rim yo’qsillari safini to’ldirdilar;

Rim fuqarolari sonini 400 mingdan 200 mln.gacha o’sishi ijtimoiy-toifaviy ziddiyatlarni tugatmadi, balki yanada kuchaytirdi.

Ittifoqchilar urushida rimliklarning g’alabasi juda qimmatga tushdi. Italiya shahar va qishloqlari vayron qilindi, juda ko’p qurbonliklar berildi. Iqtisodiy tushkunlik boshlanib, pul qadrsizlandi. Iqtisodiyotdagi tushkunlik rim jamiyatida ijtimoiy ziddiyatlarni keskinlashuvi bilan birgs bordi. Tashqi siyosatda bu vaqtda jiddiy muammolar tug’ildi. Rim respublikasini og’ir vaziyatidan foydalangan Pont podshosi Mitridat VI Yevpator rimning Osiyodagi provinsiyalariga bostirib kirdi. Er. avv. 88-yilda Rim chuqur ichki yo’qotishlar va qonli tashqi urushlar bag’riga kirdi.
Tayanch iboralar

138-132 yillarda Sitsiliyadagi qul Evnoy o’zini “Antiox” deb atadi, Enna shahri davlat, kilikiyalik qul Kleon, kvestor Tiberiy Semproniy, Tiberiy Semproniy Grakx, 500 yuger, Tiberiyning kichik ukasi Gay Grakx, 119-yilda agrar komisiya, Numidiya podshosi Yugurta, uyatli “tinchlik” shartnomasi, Gay Mariy, tevtonlar, kimvrlar, konsul Papirey Karbon Noreya shahri yonida, harbiy-siyosiy islohotlar , barcha fuqarolarni qo’shinga yollash, jamoa yerlari, Liviy Druz, Lutsiy Korneliy Sulla, Litsiniy Krass , munisipiylar, yersizlik, fuqarolari soni, ittifoqchilar urushi.

Tavsiya etiladigan adabiyotlar

Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йук. Тошкент 1998.

Бойназаров Ф. А. Кадимги дунё тарихи. Тошкент 2004.

Аппиан. Гражданские войны. Л., 1935.

Луций Анней Флор. Эпитомы, с. 115-123.

Плутарх. Сравнителъныe жизнеописания, т. 3. Биографии Тиберия и Гая

Гракхов.

Утченко С. Л. Кризис и падение Римской республики. М., 1965.

Утченко С. Л. Политические учения Древнего Рима. М., 1977.

Штаерман Е. М. Проблема падения Римской республики в советской

историографии.-Вопросы истории, 1966, № 3.

Aim.uz