Sitologiya va

dena-
turatsiya 
deyiladi. Natijada oqsil molekulasining shakli, biologik 
xossalari va funksiyasi o‘zgaradi, erish xususiyati yo‘qoladi. De-
naturatsiya yuqori harorat, nurlanish, og‘ir metallar, bir qator or-
ganik moddalar, kuchli mineral kislotalar ta’sirida kuzatiladi. oqsil 
denatura tsiya hodisasi hammaga ma’lum chunki tuxum ichidagi 
tiniq suyuqlik qizdirilganda qattiq va tiniq bo‘lmagan holatga o‘tib 
qolishini hamma kuzatgan. Agar ta’sir etuvchi sharoit chetlatilsa 

---

70
HAYOTIY JARAYONLARNING KIMYOVIY ASOSLARI
III BO‘LIM
va oqsil uchun qulay sharoit yaratilsa, denaturatsiyaga uchra-
gan oqsil tabiiy nativ holatini tiklashi mumkin. Bu hodisa 
renatu-
ratsiya 
(nativ holatga qaytishi) deb ataladi. Lekin denaturatsiyaga 
uchragan tuxum oqsili renaturatsiyalanmaydi. 
Oddiy va murakkab oqsillar. 
hujayra tarkibidagi barcha 
oqsillar ikkita katta guruhga: oddiy va murakkab oqsillarga bo‘li-
nadi. oddiy oqsillar faqat aminokislotalardan tashkil topgan bo‘la-
di. oddiy oqsillar suvda yoki boshqa eritmalarda erish xususiyati-
ga qarab bir-biridan farq qiladi. Toza distillangan suvda eriydigan 
oqsillar 
albuminlar
deb ataladi. Tuxum oqsili, bug‘doy va no‘xat 
oqsillari albuminlarga misol bo‘ladi. osh tuzining kuchsiz eritmasi-
da eriydigan oqsillar
 globulinlar
deyiladi. Qon tarkibidagi oqsillar 
va ko‘pchilik o‘simlik oqsillari globulinlarning vakillaridir. Tirik or-
ganizmlarning hujayralarida yana spirtlarda, kuchsiz ishqoriy erit-
malarda eriydigan oddiy oqsillar ham mavjud. 
murakkab oqsillar
tarkibidagi boshqa oqsil bo‘lmagan birikma-
larning xarakteriga qarab, nukleoprotein, xromoprotein, lipoprotein 
va boshqalarga bo‘linadi. Xromoproteinlar rangli oqsillar bo‘lib, tirik 
organizmlarda ko‘p tarqalgan. Qondagi gemoglobin oqsili xromopro-
teinlarga kiradi, uning tarkibida temir atomi mavjud. Nukleoprotein-
lar oqsil va nuklein kislotalarning birikishidan hosil bo‘lgan murak-
kab birikmalardir. ular barcha tirik organizmlarning tarkibida uchray-
di va yadro hamda sitoplazmaning ajralmas qismi hisoblanadi.
1. oqsillarning muhim xossalari nima bilan bog‘liq?
2. oqsillar qanday shakllarda uchraydi?
3. oqsil denaturatsiyasi deb nimaga aytiladi?
1. Xromoprotein, lipoprotein va glikoproteinlar qaysi
moddalardan tuzilganligini tushuntiring.
2. Quyidagi masalaning yechimini hisoblab toping. 
Faraz qilaylik, agar ribonukleaza fermenti tarkibida 124 aminokislota 
bo‘lsa, bu fermentning molekular massasi qanchaga teng ekanligini va 
peptid bog‘lar nechta bo‘lishini hisoblab toping.

---

71
hAYoTIY JARAYoNLARNING kIMYoVIY ASoSLARI
III Bo‘LIM