Sitologiya va

21­ rasm.
Gemoglobin oqsil mole-
kulasining sxemasi.
Fe
Fe

---

65
hAYoTIY JARAYoNLARNING kIMYoVIY ASoSLARI
III Bo‘LIM
5. Biologiya, 9- sinf.
1) molekulaning bir uchida karboksil guruhlar (Cooh) joy-
lashgan; 2) karboksil guruh yonida aminogruppa (Nh
2
) joylash-
gan. Barcha aminokislotalarda amino-karboksil guruh bir xil bo‘la-
di, ular bir-biridan faqat radikallarining tuzilishi bilangina farqla-
nadi. Shunday qilib aminokislotaning umumiy formulasini quyida-
gicha yozish mumkin: 
R
|
h-C-Nh
2
|
Cooh
3) uchinchi tarkibiy qism 
radikal
deyiladi va R harfi bilan bel
-
gilanadi. 
oqsil molekulasi hosil bo‘lishida aminokislotalar o‘zaro pep-
tid bog‘ orqali birikadi. Bitta aminokislotaning karboksil guruhi 
va qo‘shni aminokislotani aminoguruhidan suv molekulasi ajra-
lib chiqadi va bo‘sh qolgan valentliklar hisobiga aminokislota 
qoldiqlari bir-biri bilan birikadi. Aminokislotalar o‘rtasida peptid 
bog‘ vujudga keladi. hosil bo‘lgan aminokislotalar birikmasi 
pep-
tid 
deb ataladi. Ikkita aminokislotadan hosil bo‘lgan peptid 
dipep-
tid
, uchta aminokislotadan hosil bo‘lgani 
tripeptid
, ko‘p aminokis-
lotalardan hosil bo‘lgani 
polipeptid
deb ataladi. Polipeptid tarkibi-
da aminokislotalar 50 tadan kam bo‘lsa, 
polipeptid
deb ataladi. 
Agar polipeptid tarkibida aminokislotalar soni 50 dan ortiq bo‘lsa 
shartli ravishda 
oqsillar
deb ataladi.
Aminokislotalarning umumiy xossalari — aminokislotalar 
tarkibidagi amino va karbon guruhlariga hamda ularning qanday 
joylashganligiga bog‘liq. o‘simlik va ko‘pchilik mikroorganizmlar 
aminokislotalarni o‘zlari oddiy birikmalardan (Co
2
, suv, ammiak) 
sintezlay oladi. Yuqorida bayon etilganidek oqsil tarkibidagi ami-
nokislotalar 20 xil bo‘lib shundan 10 tasi almashtirib bo‘lmaydigan 
10 tasi esa almashtirib bo‘ladigan aminokislotalar hisoblanadi. 
Aminokislotalar organizmga faqat ovqat tarkibidagina kira-
di. Bu aminokislotalar yetishmasligi odamlarda har xil kasalliklar-

---

66
HAYOTIY JARAYONLARNING KIMYOVIY ASOSLARI
III BO‘LIM
ga, hayvonlarda esa mahsuldorlikning pasayishiga, o‘sish va 
rivojlanish ning sekinlashishiga, oqsil biosintezining buzilishiga sa-
bab bo‘lishi mumkin. hozirgi vaqtda ko‘p almashtirib bo‘lmaydigan 
aminokislotalar genetik injeneriya va biotexnologiya usullari bilan 
olinmoqda.
1. oqsilning elementar tarkibi haqida ma’lumot bering.
2. Aminokislotalar qanday guruhlardan tashkil topgan?
3. Aminokislotalar o‘zaro qaysi bog‘ hisobiga birikadi?
4. Aminokislotalarning xossalari haqida ma’lumot bering. 
1. Agar oqsil molekulasi tarkibida 250 ta aminokislota 
bo‘lsa, bu oqsil molekulasida nechta peptid bog‘i bo‘ladi?
2. Quyidagi jadvalda berilganlardan mos javoblarni juftlab
ko‘rsating.
1
Aminokislota tarkibida azot miqdori
А
90 %
2
hujayradagi biomolekulalar miqdori
B
5—15 %
3
hayvon hujayralarida uglevod miqdori
D
95 %
4
o‘simlik hujayralarida uglevod miqdori
e
1—2 % yoki 5 %
5
hujayradagi yog‘ miqdori
F
20—30 %
6
Yog‘ to‘qimalari hujayralaridagi 
yog‘ning miqdori
h
16 %
1-
2-
3-
4-
5-
6-