Sirtqi fakulteti

Misol:  Bosh korxona hisoblangan “Samarqand” AJ  o‘z qaromog‘ida “Tong”  va 
“Sharq”    sho‘’ba  xo‘jalik  jamiyatlariga  ega.  Bosh  korxonaning    “Tong”  sho‘’ba 
korxonasi    ustav  kapitalidagi  hissasi  -100%,    “Sharq”  sho‘’ba  xo‘jalik  jamiyati    ustav 
kapitalidagi hissasi –80% . Guruhga kirgan  xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning  200_ yil  
1  yanvarga    buxgalteriya    balansi    va  moliyaviy  natijalar  to‘g‘risida  hisobotlari 
quyidagicha: 


Buxgalteriya balansi

(ming so’m hisobida)

Ko’ rsatkichlar	― Samarqand‖	― Tong‖	― Sharq‖
Asosiy vositalar	150000	25000	30000
Moliyaviy investitsiyalar	70000
Tovar-moddiy boyliklar	120000	20000	25000
Pul mablag‗ lari	5000	2000	3000
Debitorlik qarzlar	2400	1200	800
Jami aktiv	347400	48200	58800
Ustav kapitali	250000	30000	40000
Taqsimlanmagan foyda	47400	10000	11000
Majburiyatlar	50000	8200	7800
Jami passiv	347400	48200	58800

Qo‘shimcha  ma’lumotlar:  “Samarqand”  AJ  ning  debitorlik  qarzlari   tarkibida “Tong”  sho‘’ba  korxonasining  qarzi      200  ming  so‘m,  “Sharq”  sho‘’ba  xo‘jalik  jamiyatining    qarzi  300  ming  so‘m.  “Tong”  sho‘’ba  korxonasining  kreditorlik  qarzlari tarkibida “Sharq”sho‘’ba korxonasining hissasi -100  ming so‘m. 
 

Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot

Ko’rsatkichlar			― Samarqand‖		― Tong‖		― Sharq‖
Sof tushum			125000		24000		27500
Sotish tannarxi			100000		17200		18500
Sotishdan olingan foyda			25000		6800		9000
Boshqa daromadlar			4000		1100		1400
Boshqa harajatlar			12500		5000		6250
Soliq to’ lovlari			12500		2400		2750
	Sof foyda	4000		500		1400

Qo‘shimcha  ma’lumotlar:  “Samarqand”  AJ  ning  sof  tushumidan    3500  ming 
so‘mi “Tong” sho‘’ba korxonasiga, Sharq” sho‘’ba jamiyatining 3700 ming so‘mlik sof 
tushumi “Samarqand” AJ ga to‘g‘ri keladi.  Sho‘’ba korxonalarining boshqa  harajatlari 
(mos ravishda 500  ming so‘m va 600 ming  so‘m)   ularni “Samarqand”   AJ dan  olgan 
vaqtinchalik moliyaviy yordamiga  to‘langan foizlarni  tashkil etadi.  

Yuqoridagi  ma’lumotlar    bo‘yicha  guruhning  konsolidatsiyalashtirilgan    balansi  va 

moliyaviy  natijalar  to‘g‘risidagi  hisobotini  quyidagi  ishchi  jadvallar  ko‘rinishida  tuzib 
chiqamiz. 

Guruhning konsolidatsiyalashtirilgan  buxgalteriya balansi

Ko‗ rsatkichlar	― Samar- qand‖ AJ	― Tong‖	― Sharq‖	Tuzatish yozuvi		Konsolida- siyalashti- rilgan Balans
				Debet Kredit
Asosiy vositalar	150000	25000	30000			205000
Moliyaviy investitsiyalar	70000				1)70000
Tovar-moddiy boyliklar	120000	20000	25000			165000
Pul mablag‗ lari	5000	2000	3000			10000
Debitorlik qarzlar	2400	1200	800	3) 100	2)200	4300
Jami aktivlar	347400	48200	58800			384300
Ustav kapitali	250000	30000	40000	1)70000		250000
Taqsimlanmagan foyda	47400	10000	11000	4)2200		66200
Majburiyatlar	50000	8200	7800	2)200	3)100	65900
Guruh a‘ zolarining hissasi					4)2200	2200
Jami passivlar	347400	48200	58800	72500	72500	384300

Bitta guruhga birlashgan sho‘’ba va qaram xo‘jalik  jamiyatlarining  bosh korxonasi  tomonidan tuzilgan konsolidatsiyalashtirilgan buxgalteriya balansiga  izohlar: 
1).Bosh  korxona  tomonidan    sho‘’ba  korxonalarga  kiritilgan  70000  ming   so‘mlik  (40000  +30000)  moliyaviy  investitsiyalar  guruhga  kiruvchi    bosh   korxonada  moliyaviy investitsiyalar  tarkibidan,  sho‘’ba  korxonalarda  esa ustav  kapitali  tarkibidan  chegirib tashlandi. 
2)Bosh  korxonaning  “Sharq”  sho‘’ba  korxonasi  bo‘yicha  200  ming  so‘mlik 
debitorlik qarzi guruhga kiruvchi  bosh korxonada debitorlik qarzlar tarkibidan,  sho’ba korxonalarda esa majburiyatlard tarkibidan chegirib tashlandi. 
3)Sho’ba korxonalarning o‘zaro 100 ming so‘mlik debitorlik va kreditorlik  qarzlari guruhning debitorlik va kreditorlik qarzlari tarkibidan chegirib tashlandi. 
4)”Sharq” sho‘’ba korxonasining  11000 ming so‘mlik taqsimlanmagan foydasining  8800  ming  so‘mi  (11000  x  80%)  guruhga  kiruvchi    bosh  korxonada  taqsimlanmagan  foyda  tarkibiga  kiritildi,  qolgan  2200  ming  so‘mi  (11000  x20%  )  guruhning  unga  kirmaydigan  boshqa  korxonalarning  hissasi  bo‘yicha  kreditorlik  qarzi  sifatida  ko‘rsatildi. 

Guruhning konsolidatsiyalashtirilgan moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisoboti 
(ming so‘m hisobida) 

Ko’rsatkichlar	― Samar- qand‖ AJ	― Tong‖	― Sharq ‖	Tuzatish yozuvi		Konsolidatsiyal ashtirilgan Balans
				Debet Kredit
Sof tushum	125000	24000	27500	1)3500 2)3700		169300
Sotish tannarxi	100000	17200	18500		1)3500 2)3700	128500
Boshqa daromadlar	4000	1100	1400	3)1100		5400
Boshqa harajatlar	12500	5000	6250		3)1100	22650
Soliq to’lovlari	12500	2400	2750			17650
Sof foyda	4000	500	1400			5900

Bitta guruhga birlashgan sho‘’ba va qaram xo‘jalik  jamiyatlarining  bosh korxonasi  tomonidan  tuzilgan  konsolidatsiyalashtirilgan  moliyaviy  natijalar   to‘g‘risida  hisobotga izohlar: 
1).Bosh  korxona  tomonidan  “Tong”  sho‘’ba  korxonasiga  3500  ming  so‘mga 
sotilgan tovarlar guruhning sof sotish hajmidan va sotish tannarxidan chegirib tashlandi. 
2)“Sharq”  sho‘’ba  korxonasi  tomonidan  bosh  korxonaga  3700  ming  so‘mlik 
sotilgan  tovarlar  guruhning    sof  sotish  hajmidan    va  sotish  tannarxidan   chegirib tashlandi. 
3)Sho‘’ba  korxonalarning  bosh  korxonadan  olgan  vaqtinchalik  moliyaviy   yordam  uchun  to‘lagan    1100  ming  so‘mlik  (600  +500)    foizlari    guruhga   kiruvchi  bosh  korxonaning  daromadlaridan  va  uning  sho‘’ba  korxonalarining  harajatlaridan  chegirib  tashlandi. 

Guruhni  tashkil  qiluvchi  bosh  korxona  va  uning  sho’ba  korxonalarida   moliyaviy  hisobotning boshqa shakllari ham konsolidatsiyalashtiriladi. 

 
Konsolidatsiyalashtirilgan  pul  oqimlari  to‘g‘risida  hisobotni  tuzishda  guruhni  tashkil etuvchi bosh  korxona va uning sho‘’ba xo‘jalik jamiyatlari o‘rtasidagi quyidagilar pul oqimlari chegirib tashlanadi: 
•  Ichki tovar operatsiyalari bo‘yicha olingan va to‘langan pul mablag‘lari; 
•   Olingan va berilgan qarz summalari; 
•   Olingan va to‘langan foiz summalari; 
•   Olingan  va to‘langan ta’sis badallari  
•   Boshqa turli operatsiyalar bo‘yicha pul mablag‘larining ichki almashuvlari 
 
Konsolidatsiyalashtirilgan  asosiy  vositalar  harakati  to‘g‘risida  hisobotni  tuzishda  guruhni  tashkil   etuvchi  bosh  korxona  va  uning  sho‘’ba  xo‘jalik   jamiyatlari o‘rtasidagi asosiy vositalarning ichki almashuvlarining summalari chegirib tashlanadi. 
Konsolidatsiyalashtirilgan  xususiy  kapitali  to‘g‘risida  hisobotni  tuzishda   guruhni tashkil etuvchi bosh korxona vauning sho‘’ba xo‘jalik jamiyatlarining jami ustav  kapitalidan  sho‘’ba  xo‘jalik  jamiyatining  ustav  kapitali  summasi chegirib  tashlanadi,  taqsimlanmagan  foyda  esa  faqat  guruhga  kiruvchilarga  taalluqli   bo‘lgan  miqdorida  ko‘rsatiladi. 

Konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotni auditorlik tekshiruvidan utkazishdan maksad barcha shu’ba korxonalar tomonidan tuzilgan moliyaviy xisobotlar va konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobot axborotlarini takkoslash, tafovutlar mavjud bulsa aniklash va tegishli xulosani shakllantirishdan iborat. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotlar boshkaruv tushunchasiga va kapital tushunchasi buyicha yagona moliyaviy xisobotga asoslangan bulishi lozim. Yukoridagilardan kelib chikkan xolda, moliyaviy xisobot va konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotlarning auditidagi asosiy fark shundaki, konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotda bir necha mustakil tashkilotlarning moliyaviy xisobotlarida keltirilgan barcha kursatkichlar tulik, keltirib utilmaydi. Bunda bosh kompaniya tarkibidagi korxonalar bir-biridan bulgan k,arz mablaglari aks ettirilmaydi, lekin shu’ba korxonalar uzlarining moliyaviy xisobotlarida keltiradi.

Mana shunday xususiyatlar konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotning axborotlaridagi buzilishlarga olib keladi. Bundan tashkari, konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotning axborotlarini buzilishiga kuyidagi xolatlar xam sabab buladi:

- kompaniyalar guruxining tarkibini notugri aniklash;

- buxgalteriya (moliyaviy) xisobotlaridagi buzilishlar;

- konsolidatsiya uchun xisob siyosatidan foydalanish, bu moliyaviy xisobotning xalkaro standartlarini barcha talablarini uz ichiga olmaydi;

- buxgalteriya xisobining milliy standart-lari asosida tuzilgan moliyaviy xisobotlarni moliyaviy xisobotning xalkaro standartlariga moslashtirish jarayonidagi xatoliklar;

- konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotni tayyorlashdagi xatolar.

Ushbu xususiyatlar moliyaviy xisobotning xalkaro standartlariga muvofik tayyorlangan konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotni auditorlik tekshiruvidan utkazish masalalarini takomillashtirish lozimligini belgilab beradi. Bunda asosiy e’tibor, moliyaviy xisobotning xalkaro standartlariga muvofik, tuzilgan moliyaviy xisobot va konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobot auditi uslublarini takomillashtirishga qaratiladi.

Konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobot auditini utkazishda auditning xalkaro standartlari asosida tekshirib auditorlik dalillarini tuplash vaktida auditorning asosiy vazifalaridan biri bulib, bosh kompaniya tomonidan tuzilgan konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobot kursatkichlarida noanikliklar kelib chikadigan bulsa, uzining shu’ba korxonalari moliyaviy xisobotdagi jiddiy tafovutlarga olib kelishi mumkin bulgan xavflarni aniklash va baxolashdir. Sungra auditor, ushbu risklarning kaysi biri muayyan audit amallari orkali kurib chikilishi kerak bulgan muxim xatarlarni aniklaydi.

Auditorlik tekshiruvini amalga oshirishda audit dalillarini yigish auditorlarning asosiy vazifalaridan biri bulib, auditning barcha normativ xukukiy asoslari va standart talablari asosini tashkil etadi. Ushbu yondashuv auditorlik tekshiruvlari davomida auditorlik dalillarini tuplash buyicha xarakatlariga, ularning mikdori va sifatiga kuyiladigan talablarni xisobga olgan xolda, tekshirilgan moliyaviy xisobotlarning ishonchliligi tygrisida auditorlik xulosasi uchun asos yaratishga karatilgan bulishi shart.

Shunday ekan, audit dalillari tushunchasi auditorlik faoliyati nazariyasi va amaliyotida keng kullanilib, uning ta’rifi shaklan turlicha bulgan, lekin mazmunan bir xil bulgan fikrlardan iborat "Gurux moliyaviy xisobotlari, barcha muxim jixatlar yuzasidan, moliyaviy xisobotni takdim etish uchun kullaniladigan asosga muvofik tayyor-langanligi buyicha fikrni ifodalash uchun korxo-nalarning moliyaviy ma’lumotlariga va konsoli-datsiyalanish (jamlash) jarayoniga nisbatan yetar-licha tegishli auditorlik daliliga ega bulishi lozim"

Audit xalkaro standartlari asosida konsoli-datsiyalashgan moliyaviy xisobotni tayyorlash uchun zaruriy shartlarni tekshirishda foydalanishga kuyiladigan talablarni uz ichiga oladi. Audit-ning sifatini oshirish buyicha, vazifalarni kon-solidatsiyalashgan moliyaviy xisobotni tayyorlash uchun tegishli shartlarni xisobga olgan xolda auditorlik tekshiruvini amalga oshirish bora-sida auditorlik dalillarini tuplashda ularni ishonchliligi va mosligini baxolash tartibini utkazish orkali xal kilish mumkin. Auditning xalkaro standartlarini taxlil kilish natija-lariga asoslanib, konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotlarni tayyorlash uchun zarur shartlar va auditorlik dalillarini tuplashda ularning ishonchliligi va mosligini baxolashga zamona-viy yondashuvlar urtasidagi bogliklikni bartaraf etish muxim masalalardan biri bulib xisoblanadi.

Konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotni auditorlik tekshiruvini boshlashdan oldin gurux tarkibiga kiruvchi xujalik yurituvchi sub’ekt-larning moliyaviy xisobotlari xamda moliyaviy ma’lumotlarini uz ichiga olgan bosh kom-paniyadan guruxning moliyaviy xisobotlari mav-judligini talab kilinishi kerak. "Gurux moliyaviy xisobotlari" atamasi shuningdek, bosh tash-kilotga ega bulgan, umumiy boshkaruv ostidagi korxonalar tomonidan tayyorlangan moliyaviy xisobotlarni uz ichiga olgan konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotlarga nisbatan xam kullaniladi.

Konsolidatsiyalash jarayoniga gurux auditorlari fikrlarini shakllantirish uchun asos buladigan korxonalarning moliyaviy ma’lumotlariga nisbatan yetarlicha tegishli auditorlik dalili olinishining yetarliligi va mosligi bu esa auditorlik dalillarning sifati va mikdori jixatdan baxolashini aniklashi lozim.

Konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobot maksadida auditga kushimcha ravishda, bosh kompaniya tarkibiga kiruvchi xujalik yurituvchi sub’-yektlarning moliyaviy xisobotlarni majburiy auditini utkazish zarurati xam audit rejaga kiritish zarur. Xujalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy xisobotini tayyorlash jarayoni ayrim tuzatish-larni aks ettirish uchun nostandart muomalalari-dan foydalanishni xam uz ichiga oladi. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobot tuzish paytidagi tuzatishlar va biznesni birlashtirish yoki chikib ketishlar buyicha muomalalar, bir martalik baxolashlar, xususan, aktivning kadrsizlanishini baxolashga xizmat kilishi mumkin.

Konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotlarni tayyorlash uchun zarur shart-sharoitlar bilvosita auditorlik dalillarini baxolash auditorlik tekshiruvda amalga oshiriladigan mezonlardan biri deb ataladi. Sunggi yillarda moliyaviy xisobotlarni tayyorlash uchun zarur shartlarning turli jixatlari va muxim xususiyatlari buyicha tadkikotlar ishlab chikilmokda.

Xulosa kilib shuni aytish kerakki, konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotni auditorlik tekshiruvidan utkazishda auditorlik dalillarini tuplash auditorlik xulosasini ifoda etish uchun asos buladigan buxgalteriya xisobini tashkil etish, boshlangich xisob ma’lumotlari va umumlashtiruvchi axborotlar, moliyaviy xisobotni tuzish uchun asos bulgan ma’lumotlar va schotlarning koldiklari, biznes-reja axborotlari, tashki axborot manbalaridan olingan ma’lumotlar xamda buxgalteriya xisobiga taallukli bulmagan axborotlar, tekshiruvdan keyingi yuz beradigan xodisalarga ta’sir kiladigan boskichlardan biridir. Ushbu ma’lumotlar auditorlik xulosasini ifoda kilish uchun yetarlicha asos bulib xizmat kilishi lozim. Chunki, mazkur dalillar asosida auditorlik xulosasini berish, bermasligi yoki xulosaning kaysi turini (ijobiy, salbiy yoki modifikatsiyalashgan) tanlash shu ma’lumotlar asosida beriladi. Albatta ushbu dalillarni tuplash bilan birga ularga analitik ishlov berish, ularni taxlil kilish va tegishli xulosa chikarish zaruriyati vujudga keladi.