Сиртқи таълим гуруҳ

1-jadval

№	h,m	r,m	m,kg	t,s	Io,kg m^2	<Io>	Io	<Io>	,%
1.
2.
3.
4.

8. Krestovina sterjenlari uchlariga bir xil m_o massali yuklarni aylanish o‘qidan bir xil masofada qilib o‘rnatib, farqsiz muvozanat hosil qilinadi. So‘ng 5, 6, 7 punktlardagi amallar takrorlanadi. (2.18) formuladan yukli krestovinaning inersiya momentlari I₁ ni hisoblab, ularning o‘rtacha qiymati aniqlanadi. O‘lchash va hisoblash natijalari 2-jadvalga yoziladi.
2-jadval

№	h,m	r,m	m,kg	t,s	I1,kg m^2	<I1>	I1	<I1>	,%
1.
2.
3.
4.

9. Hisoblash natijalaridan absolyut va nisbiy xatoliklar aniqlanadi.
Krestovina sterjeniga o‘rnatilgan har bir yukning inersiya momenti quyidagi formuladan aniqlanadi:
I (<I_i>–<I_o>) (2.19)


Sinov savollari
1. Absolyut qattiq jism deb qanday jismga aytiladi?
2. Aylanma harakat deb qanday harakatga aytiladi?
3. Aylanma harakat qanday fizik kattaliklar bilan xarakterlanadi va ular qanday birliklarda o‘lchanadi?
4. Ilgarilanma va aylanma harakatni xarakterlovchi kattaliklar orasidagi bog‘lanishlarni keltiring?
5. Nyutonning 2-qonunini ilgarilanma va aylanma harakat uchun yozib ta’riflab bering.
6. Ishchi formulani keltirib chikaring.


2 – laboratoriya ishi
O‘TKAZGICHNING QARSHILIGINI UITSTON KO‘PRIGI
YORDAMIDA ANIQLASH
Ishning maqsadi: o‘zgarmas tok qonunlarni o‘rganish va o‘tkazgichning qarshiligini Uitston ko‘prigi usuli yordamida aniqlash.
Kerakli asboblar:reoxord, ”noma'lum“ qarshiliklar, qarshiliklar magazini,
galvanometr, o‘zgarmas tok manbai.


NAZARIY QISM
Uitston ko‘prigi – noma’lm qarshiliklarni aniqlash uchun mo‘ljallangan elektr qurilma. U reoxord, sezgir galvanometr G va ikkitata R_o (ma'lum) va R_x (noma'lum) qarshiliklardan tashkil topgan (2.1-rasm).


Reoxord – chizg‘ich ustiga tortilgan bir jinsli sim bo‘lib, uning sirtida siljuvchi kontakt D ni harakatlantirish mumkin. Sxemani CD qismsiz olaylik. Kalit K ni ulaylik. U holda AB simdan tok oqib o‘ta boslaydi va sim bo‘yicha potensial miqdorining _A dan (A nuqtada) _B (B nuqtada) gacha bir tekis kamayishi kuzatiladi.
Zanjirning ACB qismidan I₁ tok oqib o‘tadi va bu qismda potensialning _A dan _C gacha (R_x
qarshiligida) va _C dan _B gacha (R_o qarshiligida) tushishi ro‘y beradi. Demak, C nuqtadagi potensial ning qiymati _A va _B orasidagi qiymatga ega bo‘ladi. Shuning uchun simning AB qismda shunday D nuqtani topish mumkinki, uning potensiali _D C nuqtaning potensiali _C ning qiymatiga teng bo‘ladi, ya’ni _{D C}.
Agarda C va D nuqtalar orasiga G galvanometr ulansa, undan tok o‘tmaydi, chunki _C– _D 0 bo‘ladi.
Bunday holatda ko‘prik muvozanatda deyiladi. Endi muvozanatlik shartini keltirib chiqaramiz.
Kirxgofning ikkinchi qoidasiga asosan ixtiyoriy berk konturning tarmoqlardagi kuchlanish tushishlarining yigindisi shu konturdagi EYK larining yigindisiga teng, ya’ni
n n
i 1 ^Ii ^ri i 1 i ^{. (2.1)}
Bu qoidani zanjirning ACD va CDB konturlari uchun, ko‘prik muvozanatda
bo‘lgan hol uchun yozamiz:

^{I1Rx–I2RAD 0}
I₁R_o–I₂R_DB 0
(2.2) va (2.3) dan:

tenglamani hosil qilamiz.


^(2.2)
(2.3)


(2.4)

AD va DB qismlar qarshiliklari ularning uzunliklari l₁ va l₂ ga proporsional bo‘lgani uchun:

^R_x ^R_o
bo‘ladi.


(2.5)

Galvanometrdan o‘tayotgan tok nolga teng bo‘lganda AB kontakt reoxordning o‘rtasiga yaqinrok (l₁ l₂) tursa, o‘lchashdagi hatolik minimal bo‘ladi.

Ishni bajarish tartibi
1. 2.1-rasmda ko‘rsatilgan sxema yig‘iladi. Bunda noma'lum qarshilik R_x sifatida reostat, R_o qarshilik sifatida esa qarshiliklar magazinidan foydalanish mumkin.
2. Reoxordning kontaktini qarshilikning o‘rtasiga qo‘yiladi.
3. Aniqnayotgan qarshilikning tartibini aniqlanadi. Buning uchun qarshiliklar magazinida kichik qarshilikni o‘rnatish kerak, masalan, 1 . Zanjirni ulanadi. Bunda galvanometrning strelkasi og‘adi, masalan chapga. Zanjirdan o‘tayotgan tok simlarning qizishiga olib kelishini hisobga olgan holda uni qisqa vaqtga ulash lozim, chunki zanjirning qarshiligi o‘zgarib qolishi mumkin. So‘ngra qarshiliklar magazinida katta qarshilik (1000 atrofida) o‘rnatiladi va zanjirni yana ulanadi. Galvanometrning strelkasi yana og‘adi. Agar strelka yana o‘sha tomonga og‘sa, qarshilikni yana orttirish kerak. Qarshilikni orttira borib strelkaning boshqa tomonga og‘ishiga erishish kerak.
4. Sirpanuvchi D kontakt siljitilib AD l₁ uzunlikni 30 cm qilib olinadi va qarshiliklar magazinidagi qarshilikni o‘zgartirib galvanometrdan o‘tayotgan tokni nolga keltirish kerak. l₁ va l₂ uzunliklar, hamda R_o qarshilikni jadvalga yozib olinadi. (l 100 cm).
5. Olingan qiymatlarni (2.5) formulaga qo‘yib, R_x1 hisoblanadi.
6. R_x1 qarshilik o‘rniga boshqa R_x2 qarshilik ulanadi va 2, 3, 4, 5 punktlar takrorlanadi.
7. R_x1 va R_x2 larni ketma-ket va parallel ulab, 2, 3, 4 punktlar takrorlanadi. (2.5) formulaga asosan R_{x kk} va R_{x par} umumiy qarshiliklar topiladi.
8. R_{x kk} R_x1 R_x2 formulaga 5 va 6 punktlarda olingan qiymatlar qo‘yilib, nazariy hasoblashlar bajariladi. So‘ng 7 va 8 punktdagi natijalar taqqoslanadi.
9. R_par formulaga 5 va 6 punktlarda olingan qiymatlar qo‘yilib, nazariy hasoblash bajariladi. So‘ng 7 va 9 punktdagi natijalarni taqqoslanadi.
10. Natijalar quyidagi jadvalga yoziladi.

Qarshiliklar	№	R0	1 l	l 2	^Rx	x>	∆Rx	<∆Rx>	ε , %
^Rx1	1
	2
	3
^Rx2	1
	2
	3
Rx1 va Rx2 larni parallel ulash	1
	2
	3
Rx1 va Rx2 larni ketma-ket ulash	1
	2
	3

Sinov savollari
1. Kirxgofning 1 va 2 qoidalari qanday ifodalanadi?
2. Galvanometrdan tok o‘tayotgan va o‘tmayotgan hollar uchun Kirxgofning tenglamalarini yozing.
3. Potensial va potensial tushuvi deb nimaga aytiladi?
4. Tokning mavjud bo‘lish shartini ayting.
5. O‘tkazgichning qarshiligi qanday fizik kattaliklarga bog‘liq?
6. Qisqa tutashuv va o‘ta o‘tkazuvchanlik hodisalarini tushuntiring. Bu hodisalarning texnikadagi ahamiyati qanday?