Sirdaryo viloyati O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi boshqarmasi Xovos transport kasb-hunar kolleji Mavzu

Eng qadimgi adabiy yodgorliklar («Avesto», «To‘maris», 
«Xuastuanift», «Shiroq», «Alpomish» va b.). 

Adabiy tanqid 
 
Adabiyot nazariyasi 


Adabiyot tarixi
 

---

 
 
 
Ilk o‘rta asrlar adabiyoti ( 0 ‘rxun-Enasoy yodgorlik- 
lari). 
 
 
 
 
 0 ‘rta asrlar adabiyoti (IX—XV asrlar): 
 
 
 
a) IX—XII asrlar adabiyoti; 
b) Temuriylar davri adabiyoti; 
d) Navoiy va uning davri adabiyoti. 
 
 
 
XVI-XIX asrlar adabiyoti. 
 
 
 
 
XX asr adabiyoti. 
 
 
Eng qadimgi adabiy yodgorliklar 0 ‘rta Osiyo hududida qadimdan birgalikda 
yonma-yon yashab kelayotgan xalqlarning mushtarak ijod namunalaridir.
VI-VIII asrlar bo'yicha umumturkiy adabiyot degan atama mavjud.Bu davrlarda 
turkiylar yagona mushtarak etnik butunlik sifatida yashaganlar. Ularning o‘zbek, 
uyg‘ur, qozoq,qirg‘iz, turkman, qoraqalpoq, ozarbayjon singari alohida-alohida 
xalqlarga ajralib chiqishi keyingi jarayondir. Albatta,
bunday davrlashtirish ham nisbiydir. Chunki ijtimoiy-ma’naviy hodisalar o‘ziga xos
murakkabliklarga ega. Bir davr tugab ulgurmasidan, keyin keladigan yangi davr
uning «ichida» paydo bo‘la boshlashi mumkin. 
Muhimi, o‘zbek adabiyotining taraqqiyot bosqichlari xalqimiz ijtimoiy-badiiy
tafakkuri taraqqiyotidagi o ‘ziga xosliklarni, rivojlanish jarayonidagi yangilanishlarni 
o‘zida aks ettiradi. Ular birgalikda yaxlit bir fan sohasini tashkil etadi. 
Adabiyotni o‘rganishdan turli maqsadlar ko‘zda tutilishi mumkin. Adabiyot,
avvalo, insoniyat ma’naviy boyliklarining xazinasidir. Yevropalik qadimgi va hozirgi 
olimlar 0‘rta Osiyo xalqlarining tarixi, madaniyati, san’ati, urf-odatlarini o‘rganish 
maqsadida ular yaratgan badiiy ijod namunalariga ko‘pdan beri murojaat etib 
kelishadi.XI asr qomusiy olimi Mahmud Qoshg‘ariy ham ilk adabiyotshunoslardan biri
bo‘lgan.U ayni paytda tilshunos, elshunos (etnograf), tarixchi,folklorshunos olim va 
shoirdir.
U zamonasidagi ko‘plab badiiy ijod namunalari, ularning o’ziga xos xususiyati,
ijro usullari, tuzilishi haqida qimmatli ma’lumotlarni bergan. Keyingi asrlarda 

---

shakllangan va keng tarqalgan tazkirachilik ham ilk adabiyotshunoslik namunalaridan 
biridir. 
Forobiyning «She’r san’atlari haqida» risolasi Arastuning «Poetika» asariga sharh 
sifatida yozilgan. U adabiyot nazariyasiga oid ilk manbalardan biridir. 
Beruniy, Ibn Sino, Muhammad Xorazmiy, Abu Nasr Utbiy, Saolibiy, Abu Abdulloh 
Xorazmiy kabi sharq allomalari ham adabiyot tarixi va nazariyasiga doir ajoyib asarlar 
yozib qoldirganlar. Bular orasida, ayniqsa, Abu Mansur as- Saolibiyning «Yatimat
ud-dahr fi mahosini ahl al-asr» («Zamona ahlining fazilatlari haqida yagona
durdona») tazkirasi, Abu Abdulloh Xorazmiyning 9 kitobdan iborat «Mafotih ul-
ulum» («Ilmlarning kalitlari») asarlarida adabiyot, tarix, musiqa san’atiga oid juda 
qimmatli ma’lumotlar uchraydi.O‘zbek adabiyotshunosligining ham o'ziga xos tarixi 
bor.
Bu boradagi yirik tadqiqotchi sifatida Mahmud Koshg‘ariyni ko‘rsatish mumkin. U XI 
asrgacha bo‘lgan adabiyotimizning ko‘plab durdona namunalarini to‘plabgina 
qolmasdan, ular haqidagi dastlabki nazariy ma’lumotlarni ham bergan.Jumladan, 
asardashe’r,qo’shiq,marsiya, afsona,maqol singari janrlar haqida dastlabki izohlar 
uchraydi.Ayni paytda, bu janrlarning go`zal namunalari ham ilova qilinadi. 
Mahmud Zamahshariyning (1074-1144) “Muqaddimat ul-adab”(“Adabiyot 
muqaddimasi”) asari arab tili qoiudalariga bag’ishlangan bo’lsa-da, unda adabiyot 
nazariyasiga, ayniqsa, badiiy tasvir vositalariga alohida e’tibor berilgan. 
Yuqorida eslatilgan tazkiralar ham adabiyotshunoslik fanining rivojlanishida 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bu borada Kaykovusning “Qobusnoma” asari ham o’ziga xos o’ringa ega. U 
adabiyot nazariyasiga oid dastlabki ixcham ma’lumotlarni beradi. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat” 
2008 yil. 
2.
Izzat Sulton “Adabiyot nazariyasi” Toshkent “Sharq” 1992 yil. 
3.
Boqijon To’xliyev “Adabiyot” Toshkent “O’qituvchi” 2005yil. 
4.
Ona 
tili 
va 
adabiyot. 
A.Rafiyev,N.G`ulomova.2011-yil.
5.Ona tili va adabiyot. A.G`ulomov.1998-yil
.