Синтаксис

      5.   Ega tarkibini, kesim tarkibini misollar asosida izohlang. 

 

 

1. Gap bo`laklari haqida umumiy ma`lumot. 

 

Gap bo`laklari, dastlab, bosh va ikkinchi darajali bo`laklarga bo`linadi. 

 

Bosh  bo`laklar  gapning  grammatik  asosini  tashkil  qiladi.  Fikr,  asosan,  gapning  grammatik 

asosi orqali ifodalanadi. 

 

Ikkinchi darajali bo`laklar esa bosh bo`laklarni aniqlab, to`ldirib keladi. 

 

Bosh  bo`laklar  ega  va  kesimdan  iborat.  Ikkinchi  darajali  bo`laklar  to`ldiruvchi,  aniqlovchi 

va hollardir. 

 

 

2. Ega va uning ifodalanishi. 

 

Kesim  orqali  izohlanadigan  predmentni  anglatuvchi,  gapda  mutloq  hokim  vaziyat 

egallaydigan bosh bo`lak ega deyiladi. 

 

Ega  keng  ma`noda  predmet  tushunchasini  bildirib,  kesimdan  anglashilgan  belgi,  harakat, 

holatning kimga yoki nimaga qarashli ekanini ko`rsatadi. ega bosh kelishik shaklidagi so`zlar bilan 

ifodalanadi: 

 

Eganing otlashgan son bilan ifodalanishi. 

 

Besh — o`nning yarmi. Ikkovi ham bir —biriga juda o`xshash. (P.Qodirov) 

 

Ikkovi hiring — hiring kuladi. (P.Qodirov.) 

 

Eganing otlashgan sifat bilan ifodalanishi. 

---

 

10 

 

Sifatlar  otlashib,  gapda  ega  vazifasini  bajaradi.  Bunda  sifat  aniqlab  kelayotgan  so`z 

tushiriladi, o`sha so`zdagi hamma belgi—xususiyatlar sifatga o`tadi. 

 

Masalan:  Ilmli  ming  yashar,  ilmsiz  bir  yashar.(Maqol.)  Yaxshi  qand  yedirar,  yomon  pand 

edirar. (Maqol.) Bilimli o`zar.(Maqol.) 

 

Eganing otlashgan sifatdosh bilan ifodalanishi. 

 

Sifatdosh ham otlashib, gapda ega vazifasinida keladi. Masalan:   O`tganlar  Azizga  bittar 

ajablanib qarashdi. (O`.Usmonov.) 

 

Eganing otlashgan ravish bilan ifodalanishi. 

 

Ravishning ayrim turlari otlashib, gapda ega vazifasini bajaradi:   O`qishning erta — kechi 

bo`lmas. (Maqol.) 

 

Eganing harakat nomi bilan foydalanishi. 

 

Fe`lning harakat nomi shakli bosh kelishikda kelib ega vazifasini bajaradi. 

 

Masalan: Boshliq bo`lish oson,boshlamoq qiyin. (Maqol) 

 

Endi uning o`rnini ham turli-tuman ma`ruzalar egallagan.(P.Qodirov.) 

 

Eganing otlashgan taqlid so`z bilan ifodalanishi. 

 

Taqlid  so`z  otlashib,  gapning  egasi  vazifasida  kelishi  mumkin.  Masalan:  Otning  dukur—

dukuri  rel’slarning  tutashgan  joyiga  urilayotgan  g`ildirak  tovushi  bilan  uyg`unlashib  ketardi. 

(Ch.Aytmatov.)  eganing  frazeologik  ibora  bilan  ifodolanishi.  Bir  butun  holda  qo`llanadigan 

frazeologik  iboralar  ham  gapda  ega  bo`lib  keladi:  Birovning  ko`nglini  olish  qiyin,  ko`nglini 

cho`ktirish  esa  oson.  Bemorniing  ko`nglini  ko`tarib  qo`yish  unga  yarim  sog`lik  baxsh  etishdir. 

(Maqol) eganing so`z birikmasi bilan ifodalanishi. 

 

Har  xil  qolipda  tuzilgan  so`z  birikmasi  ham,  tuzilishiga  ko`ra  sodda  yoki  murakkab 

bo`lishdan  qat`iy  nazar,  gap  tarkibida kelib ega  vazifasini  bajaradi:  Raqibidan  qaarzdor  bo`lish va 

buni uzishning ilojini topolmaslik ham Holbekning oriyatiga tegdi.(P.qodirov.) 

 

3. Kesim va unig ifodalanish. 

 

Ega  anglatgan  predmetning  predikativ  belgisini  ifodalaydigan  yoki  ega  xaqidagi  xukmni 

bildiradigan bosh bo`lak kesim deyiladi. Kesim egaga nisbtan tobe bo`lib, o`ziga bog`lanib kelgan 

ikkinchi darajali bo`laklarga nisbatan hokimdir . Kesim qaysi so`z turkumi bilan ifodalanishga ko`ra 

ikki xil bo`ladi: fe`l kesim va ot kesim. 

 

Fe`lning turli xil shakllari orqali ifodalangan kesim fe`l kesim deyiladi. Masalan: Uning qo`l 

ostida yangi shaharning ko`chalariga suv taraydigan yigirmadaan ortiq odam ishlardi.(P.Qodirov-) 

 

Fe`ldan  boshqa  so`z  turkumlari  bilan,  shuningdek,  fe`lning  harakat  nomi  shakli  bilan 

ifodalangan kesim ot kesim deyiladi. 

 

Ot kesimning olmosh bilan ifodalanishi: 

 

Avazning  akasi  Ortiq  shu  edi.(P.Qodirov.)  Sen  uning  kimi  bo`lasan.hech  kimi?! 

(P.Qodirov.) 

 

Ot kesimning harakat nomi bilan ifodalanishi: 

Uning zo`r istagi — otasini zindondan qutqarishu Hamidani yana ko`rish. (P.Qodirov.) 

 

Ot kesimning ravish bilan ifodalanishi. 

 

Ayniqsa arxitektura soxasida yangiliklar ko`p.(O.Yoqubov.) 

 

Ot kesimning modal so`z bilan ifodalanishi: 

 

Ilgari bu kishinig katta bir bog`i bor edi.(P.Qodirov.) Hozir «oshihalol» aytib to`rva ko`tarib 

yuradigan podachilar yo`q.(P.Qodirov.) 

Ot-kesimning undov so`z bilan ifodalanish: 

 

Ha, til degan misoli toy, tiyolmasang xolingga voy (J.Jalil.) 

 

Kesim  yakka  so`zlar  bilan  ifodalanibgina  qolmasdan,  ba`zan  frazeologik  ibora  bilan  ham 

ifoda etiladi. 

 

Masalan:  Farida  kechikkaniga  afsus  edi  (S.Anorboyev.)Bulutlar  hamon  qaysarlik  bilan 

quyosh yuzini to`sib, nur yo`liga g`ov solib turardi. (S.Karomatov.) 

 

Kesim  ba`zan  sodda  yoki  murakkab  so`z  birikmalari  bilan  ifoda  etiladi.  Masalan:  eng 

to`rdagi xilvat chodir — murod uyi. (P.Qodirov.) Soylar sohillarga chalqiganida, Dala go`yo qishda 

qirchillama qor.(Mirtemir.) 

---

 

11 

 

Birinchi gapda kesim ikki mustaqil so`zdan tashkil topgan sodda birikma bilan ifodalangan. 

Ikkinchi gapning kesimi vazifasidagi so`z birikmasi tuzilishiga ko`ra murakkab bo`lib,uch mustaqil 

so`zdan tuzilgan.