Sinf: 7-sinf Fan nomi: Fizika Dars mavzusi

Chiziqli tezlik va burchak tezlik
Aylanma harakatda jismning aylanish o‘qidan
turli uzoqlikdagi nuqtalari ma’lum Δt vaqt davomida
turli uzunlikdagi Δ˘s yoylarni bosib o‘tadi.
46-rasmdan ma’lum Δt vaqt ichida jismning A
nuqtasi Δ˘s yoyni, A1 nuqtasi Δ˘s1 ni, A2 nuqtasi esa
Δ˘s2 yoyni bosib o‘tishi ko‘rinadi. Bu nuqtalarning
vaqt birligida bosib o‘tgan masofalari, ya’ni

Aylanma harakat qilayotgan moddiy nuqtaning vaqt birligi
ichida yoy bo‘ylab bosib o‘tgan yo‘liga son jihatdan teng bo‘lgan
kattalikka chiziqli tezlik deyiladi.
tezliklari har xildir.

Jism R radiusli aylana bo‘ylab tekis harakat

qilayotgan bo‘lsin (47-rasm). Agar jism biror Δt
vaqt ichida A nuqtadan B nuqtaga ko‘chsa, aylana
markazidan shu A nuqtaga o‘tkazilgan R radius Δφ
burchakka buriladi. Bu burchak burilish burchagi
deyiladi. Aylanayotgan nuqtaning aylana markazidan
uzoq-yaqinligidan qat’i nazar burilish burchagi bir
xil bo‘ladi. Burilish burchagi radian (rad) yoki
gradus (°) birliklarida o‘lchanadi.

Bir radian shunday burchakki, bunday burchak qarshisidagi
yoyning uzunligi shu aylananing radiusiga teng.

Ya‘ni Δ˘s = R da Δφ = 1 rad bo‘ladi (48-rasm).

1 radian taqriban 57 gradusni tashkil etadi, ya’ni
1 rad ≈ 57°. 48-rasmdagi R radius 2 radianga burilsa,
Δφ ≈ 114°, 3 radianga burilsa, Δφ = 172° bo‘ladi.
Radius R yarim aylanaga, ya’ni 180° ga burilishi
Δφ = 3,14 rad = π ni tashkil etadi. Jism bir marta
aylanganda aylana uzunligi s = 2πR ga tеng bo‘lgan
masofani bosib o‘tadi.
Burilish burchagining radian o‘lchovidagi ifodasi quyidagiga teng:
Aylanma harakatda chiziqli tezlik υ bilan bir vaqtda burchak tezlik ω
(omega) ham qo‘llaniladi. Bunda: