Ўсимликлар морфологияси ва

Бутгулдошлар оиласи мевасининг шакллари: 
1 —
карамнинг
етилган ва етилмаган қўзоғи; 
2 —
 ёввойи турп; 
3 —
 оқ горчица; 
4 —
якма рижик; 
5 —
 ўсма; 
6 —
 ачамбити; 7 — яруткаларнинг қўзоқ ва
қўзоқчалари.
Кўпуруғли очилмайдиган 
паракарп 
меваларнинг мах­
сус хилига қовоқ шаклдаги мевалар (тарвуз, қовун, бод- 
ринг ва бошқалар) киради. Улар остки тугунчадан юзага 
келади, мева ёнининг ташқи қисми жуда қаттиқ, баъзан 
ёғочлашган бўлади.
Л и з и к а р п м е в а (юнон. л и зи с — эритиш, йўқо- 
тилган; к а р п о с — мева), яъни бир неча уруғчи барглар­
дан ташкил топган синкарп (туташ тугунчали мева) уру- 
ғида чаноғугараро (кўсак) пардалар йўқолиб, кўки ча- 
н оқли ёки бируйли тугунча мева. У он тоген езн и н г 
дастлабки даврида уруғчи баргларнинг қўш илиш идан 
пайдо бўлади.
Лизикарп мева синкарп чаноқча (кўсакча)дан келиб 
чиққан. Улар чиннигулдошлар оиласининг кўпчилик ва­
килларида (чиннигул, гипсофила, қорамуг) учрайди. Кўсак- 
часи учидаги тешикчалардан очилади.
Т ў п м е в а л а р — яхлит тўпгулнинг айрим гуллари- 
дан ҳосил бўлади. Улар бир-бирига қўшилиб битта мевага 
ўхшаб кўринади. Буларга анжир ва тропик ўрмонларда 
ўсадиган ананас ҳамда нон дарахти (Atracarpus) мевадари 
мисол бўлади.

---

Мева ва уруғларнинг тарқалиши. Мева ва уруғлар пи­
шиб етилгандан сўнг бир қисми ерга тушади, бир қисми- 
ни ўсимликдан узиб териб олинади. Ўсимликларнинг ди- 
аспоралари (юнон. д и а с п е й р о — сочилмоқ) табиий ра­
вишда ўсимлик танасидан ажралиб, кўпайиш учун хизмат 
қилади. Диаспоралар спора, уруғ, мева ва бошқалар воси­
таси билан тарқалади.
Диаспораларнинг тарқалиши асосан икки усул билан 
бўлади. 1. Мева ва уруғларнинг табиий тарқалиши. Бун­
дай тарқаладиган ўсимликлар автохор (юнон. а у т о с — 
ўзиш; х о р е о — тарқаламан) ўсимликлар деб аталади. 2. 
Турли воситалар (сув, шамол, қушлар, ҳайвонлар ва одам­
лар) орқали тарқаладиган ўсимликларга аллохор (юнон. 
а л л о с — бошқа; хорео — тарқаламан) ўсимликлар дейи­
лади.
Автохорларнинг мева ва уруғлари, одатда, яқинга, кўпи 
билан 1—2 м нарига сочилади. Автохорлар иккига: меха- 
нохорларга ва барохорларга бўлинади. Механохорларнинг 
уруғлари кўсак ва қўзоқнинг ёрилиши билан сочилади (ма­
салан, бинафша, лола ва бошқалар). Баъзи ўсимликлар- 
нинг мевалари пишган вақтда унинг ичида кучли босим 
ҳосил бўлади. Мева ёрилган вақтда чарсиллаган овоз чи- 
қариб уруғлар зарб билан сочилади. Бундай ўсимликларга 
гунафшалар, капалакгулдошлардан (акация, бурчоқ. мош 
ва бошқалар) герань, ёввойи хина ва бошқалар мисол бў- 
лади.
Ўзбекистонда кенг тарқалган ёввойи бодрингнинг (172- 
расм) пишган мевасига салгина тегиб кетилса баданидан 
узилади ва уруғлари шилимшиқ модда билан отилиб чи- 
қиб, одамга ёки ҳайвонга ёпишиб, шу тариқа тарқалади.
Чатнаб очилувчи қуруқ мевалар (дуккак, қўзоқва қўзоқ- 
ча) етилганда мева сиртининг ташқи ва ички тўқималари 
ҳар хил даражада таранг бўлади. Шунинг натижасида мева 
ёни чатнаб ёрилади, улар куч билан атрофга сочилади.
Барохор усимликларга меваси оғир бўлган баъзи ўсим- 
ликлар (ёнғоқ, эман, каштан)нинг мевалари мисол бўла 
олади. Бу мевалар пишгандан кейин узилиб тагига туша­
ди. Автохор меваларнинг орасида геокарп (юнон. г е о — 
ер) мевалар ҳам бўлади. Улар пишгандан кейин дарахт- 
дан узилиб, ерга тушади ва ерда пишади. Масалан, Ўзбе-

---