Sikloalkanlar 10 sinf 288-maktab o‘qituvchisi: Turdiyeva D. Q reja

Sikloalkanlar nomenklaturasi

Sikloalkanlarning nomi sistematik nomenklatura bo‘yicha tegishli to‘yingan uglevodorodlarning nomi oldiga «siklo» so‘zini qo‘shib o‘qishdan hosil bo‘ladi.

Sikloalkanlarning gomologik qatori

Alkan formulasi	Alkan nomi	Sikloalkan nomi	Sikloalkan formulasi
C3H8	Propan	Siklopropan	C3H6
C4H10	Butan	Siklobutan	C4H8
C5H12	Pentan	Siklopentan	C5H10
C6H14	Geksan	SIklogeksan	C6H12

Sikloalkanlarning nomenklaturasi

Sistematik nomenklatura bo‘yicha sikloalkanlarni nomlashda quyidagi qoidalarga amal qilinadi:

1. Asosiy zanjir sifatida halqa olinadi.

2. Halqadagi uglerod atomlari raqamlanadi.

Sikloalkanlarning nomenklaturasi

3. Yonaki zanjirdagi radikallar joylashgan o‘rni raqam bilan ko‘rsatiladi.

4. Avval halqadagi nechinchi uglerod bilan bog‘langanligi ko‘rsatilgan holda radikallar nomi aytiladi va asosiy zanjir (uglevodorod halqasi) nomini aytish bilan modda nomlanadi.

Sikloalkanlar izomeriyasi

Izomeriyasi – halqadagi uglerod soni va radikallar joylashgan o‘rniga ko‘ra hosil bo‘ladi. Sikloalkanlarda izomeriya siklobutandan boshlanadi.

Sikloalkanlarning olinishi

Sikloalkanlar laboratoriyada to‘yingan uglevodorodlarning digalogenli hosilalariga metallar ta’sir ettirib olinadi.

Sikloalkanlar olinishi

Benzol va uning gomologlarini gidrogenlab siklogeksan va uning gomologlari

olinadi.

Sikloalkanlarning fizik xossalari

Sikloalkanlar amalda suvda erimaydi. Ularning xossalari alkanlar xossasiga o‘xshash bo‘lib, dastlabki ikki vakili gaz, qolganlari suyuqlik va yuqori molekulyar birikmalari qattiq moddalardir. Molekulyar massasining ortishi bilan qaynash harorati va zichligi oshib boradi.

Sikloalkanlarning kimyoviy xossalari

Sikloalkanlarda ham xuddi alkanlarga o‘xshab, hamma bog‘lari to‘yingan, lekin ular birikish reaksiyasiga kirishish xususiyati bilan alkanlardan farq qiladi. Bu halqadagi uglerod atomlari o‘rtasidagi bog‘ning uzilishi bilan tushuntiriladi.

Sikloalkanlar kimyoviy xossalari

Bog‘ning uzilishi natijasida uglerod atomlarida bo‘sh valentliklar paydo bo‘ladi va vodorodni va galogenlarni biriktirib oladi, birikish reaksiyalariga kirishadi.

Sikloalkanlarning kimyoviy xossalari

Kichik halqali (siklopropan va siklobutan) birikmalar, ularning katta halqali gomologlari (siklopentan va siklogeksan)ga nisbatan birikish reaksiyasiga oson kirishadi. Sababi kichik xalqalarni katta xalqalarga nisbatan beqarorligidadir.

Sikloalkanlarning kimyoviy xossalari

Masalan, gidrogenlash (vodorod biriktirish) reaksiyasi har xil sikloalkanlarda turlicha temperaturada boradi:

Sikloalkanlarning kimyoviy xossalari

Katta halqali birikmalar uchun asosan o‘rin olish reaksiyasi xarakterli hisoblanadi. Bu jihati bilan ular alkanlarga o‘xshash. Masalan, siklogeksanga xlor ta’sir ettirilsa, quyidagicha reaksiya boradi:

Sikloalkanlarning kimyoviy xossalari

N.D.Zelinskiy siklogeksanni degidrogenlab undan benzol olgan.

Sikloalkanlarning kimyoviy xossalari

Sikloalkanlarning umumiy yonish tenglamasi.

 

Sikloalkanlar sulfolanish reaksiyasiga kirishadi.

 

Sikloalkanlarning qo‘llanilishi

• Siklogeksanning xlorli birikmasi geksaxlorsiklogeksan - C6H6Cl6 qishloq xo‘jaligida insektitsid (zararkunandalarga qarshi) vosita sifatida ishlatiladi.

• Siklopropan giyohvandlik ta’siriga ega, jarrohlikda qo‘llaniladi.

• Siklopentan motor yoqilg‘isi sifatini yaxshilashda qo‘shimcha sifatida qo‘llaniladi.

Mustahkamlash

5,6 g siklobutan yonishidan hosil bo‘lgan CO2 massasini aniqlang.

 

5,6

56

x

176

 

 

Javob: 17,6 gr CO2

MUSTAHKAMLASH

Tarkibida 6 gr vodorod bo‘lgan siklobutan qanday hajmni (n.sh.) egallaydi?

Masalaning yechimi

 

 

 

Javob: 16,8 litr