References ……………..…………………………………………………………….. 110
1-боб. Кучайтиргичлар
1.1. Сигналарни кучайтириш. Электрон кучайтиргичлар
Техникада кам энергия сарф қилган ҳолда манбаларнинг катта энергиясини бошқариш жараёни кенг тарқалган. Унда бошқарувчи ҳамда бошқарилувчи энергия механик, ёруғлик , иссиқлик, электр ва бошқа турдаги энергияга эга бўлиши мумкин.
Агар энергияни бошқариш узлуксиз, бир меьёрда ва ўзгариш қонуни сақланган ҳолда бўлса, уни кучайтириш жараёни деб аталади. Уни амалга оширувчи қурилма эса, кучайтиргич дейилади. Энергия турига қараб кучайтиргичлар
электр, механик, иссиқлик ва бошқа турдаги кучайтиргичларга бўлинади. 1.1-расмда кучайтириш жараёнининг асосий қисмлари кўрсатилган.
1.1-расм. Кучайтириш жараёнининг умумий таркиби. М -
манба, С.Г — сигнал генератори, К — кучайтиргич, Н -
юклама (истеъмолчи).
Кучайтиргичнинг сигнал таъсир этадиган занжири кириш занжири ёки кириш деб, кучайиб чиққан сигнал бериладиган қурилма эса, ташқи юклама - истеъмолчи деб аталади. Кучайтиргичнинг ташқи юкламага уланадиган занжири чиқиши занжири ёки чиқиш деб аталади.
Кучайтиргичлар ичида электр сигнал кучайтиргичлари энг кўп тарқалган бўлиб, уларда бошқарувчи ва бошқарилувчи энергия, электр энергиясидан иборат бўлади. Бу кучайтиргичлар электрон, электромеханик магнит ва бошқа турдаги кучайтиргичларга бўлинади. Улардан электрон кучайтиргичлар универсаллиги, бир қатор сифатли характеристикаларига эга бўлиши билан бошқа кучайтиргичлардан устун туради. Шунинг учун улардан жуда кўп радиоэлектрон ва бошқа муаммоларни хал қилишда кенг фойдаланилади. Қўлланиладиган вазифаси ва бошқа белгиларга қараб жуда кўп турдаги электрон кучайтиргичлар ишлаб чиқарилган ва турлича номлар билан юритилган.
Кучайтириш жараёнини 1.2-расмда кўрсатилган схема ёрдамида тушунтириш мумкин. Унда ўзгармас Е ток манбаи билан кетма-кет қилиб икки қаршилик Zi (бошқарилувчи) ва Zп (ўзгармас) бўлган. Zп қаршилик юклама қаршилиги деб аталади. Zi чизиқли бўлмаган асосий элемент қаршилига бўлиб, занжирнинг киришига (пунктир чизиқ) бошқарувчи кучланиш ёки ток таъсир этганда катталиги ўзгариб боради. Бу ўзгариш жуда кенг оралиқда бўлиб, манба энергияси сарф бўлмаган ёки жуда оз миқдорда сарф бўлган ҳолда содир бўлади. Лекин Zп қаршиликда ажраладиган қувват ортади. Шунга кўра, бошқарувчи элементнинг вазифаси ўзгармас ток манбаи ўзгармас Zn юклама қаршилигига узатилишини тартибга солишдан иборатдир. Одатда бу жараён жуда катта тезликда ўтади. Шунинг учун Zi жуда кичик инерцияли элемент бўлиши керак. Энг содда ҳолда Zi вазифасини кўп электродли электрон лампа ёки ярим ўтказгичли триод бажаради.
1.2-расм. Кучайтириш схемасининг таркиби.
Шундай қилиб, кучайтириш физикавий жараён бўлиб, кам қувватли манба ёрдамида катта қувватли манба энергияси бошқарилишидан иборатдир. Бу катта қувватли манба энергиясининг кам қувватли сигнални узатилишига олиб келади. Шунга кўра кучайтиргич катта қувватли манба энергиясини кам қувватли сигнални амалга оширувчи қурилмадир.
Агар сигнал қувватининг ортишида унинг шакли сақланса, кучайтириш чизиқли деб, акс ҳолда эса, чизиқли бўлмаган кучайтириш деб аталади.
Шуни ёдда тутиш керакки, кучайтиргичга таъсир этувчи тебраниш амплитудасини ошириб бориши кўп қурилмалардан тубдан фарқ қилади. Масалан, юксалтирувчи трансформаторнинг иккиламчи чўлғамининг кучланиши бирламчи чўлғамининг кучланишидан катта бўлади; якка контурдан резонанс вақтида реактив элементидаги кучланиш ёки токнинг асллиги (Q) ортади ва х. к. Лекин уларда чиқиш қуввати кириш қувватидан ҳамма вақт кичик бўлади. Шунинг учун уларни кучайтиргич дейиш мумкин эмас.
Умуман ҳар бир кучайтиргич асосий қисмга эга:
Бошқарувчи (кучайтирувчи) инерцион бўлмаган элемент;
Ўзгармас ток манбаи;
Юклама - истеъмолчи;
Қолган барча қисмлар ёрдамчилардир. Бунда юклама кучайиб чиққан сигнални ажратиб олса, ёрдамчи қисмлар - кучайтиргичнннг у ёки бу иш режимини ҳосил қилади.
Бошқарувчи турига қараб, кучайтиргичлар лампавий ёки ярим ўтказгичли, (транзисторли) юкламанинг турига қараб эса, апериодик ёки танловчи кучайтиргичларга ажратилади.
Танловчи кучайтиргичларда юклама вазифасини тебраниш контурлари бажаради. Агар у якка тебраниш контуридан иборат бўлса, кучайтиргич резонанс кучайтиргич деб, боғланган тебраниш контури бўлса, ўзгармас соҳали кучайтиргич деб аталади.
Резонанс кучайтиргичлар турли частотали сигналлар спектридан якка ёки жуда кичик частота соҳасига тўғри келадиган тебранишларни кучайтириб беради. Бу хусусият унинг частота танлаш хусусияти деб аталади.
Ўзгармас соҳали кучайтиргичлар деярли тўғри тўрт бурчак шаклга яқин ўтказиш соҳасига эга. Шунинг учун улар сигнал спектридаги тебранишларнинг маьлум частота оралиғини кучайтириб беради.
Апериодик кучайтиргичларда юклама вазифасини резонанс хусусиятига эга бўлмаган элементлар резистор, дроссель, трансформатор ва бошқалар бажаради.
Шунга кўра улар юкламанинг турига мос номлар билан юритилади. Масалан, резисторли кучайтиргич дросселли, кучайтиргич ва бошқалар. Резисторли кучайтиргичлар реостат кучайтиргич, сиғим боғланишли кучайтиргич ёки RC кучайтиргич деб ҳам аталади.
Кучайтириладиган сигналлар частотасининг абсалют қийматига қараб, кучайтиргичлар паст частотали, юқори частотали ва ўзгармас ток кучайтиргичларга ажратилади.
Паст частотали кучайтиргичлар товуш диапазонидаги тебранишларнинг fқ-fю ишчи частота оралиғини бир меёрда кучайтириш учун ҳизмат қилади, яъни уларнинг асосий хислати fқ /fю частота нисбатининг етарлича катта бўлишидир. Бу турдаги кучайтиргичларга апериодик кучайтиргичлар мисол бўлади.
Юқори частотали кучайтиргичлар юқори частотали сигналарнинг якка ёки частоталарнинг кичик оралиғини кучайтириш учун ҳизмат қилади. Уларга резонанс ёки ўзгармас соҳали кучайтиргичлар мисол бўлади.
Ўзгармас ток аниқроғи суст ўзгарувчи ток ёки кучланиш кучайтиргичлари паст частотали кучайтиргичнинг бир кўриниши бўлиб, уларда кучайтириладиган сигнал частотаси нолга яқин бўлади. Кучайтиргичлар ўтказиш соҳасининг кенглигига, сигналнинг шаклига ва бошқа белгиларга қараб ҳам бошқа турларга ажратилиши мумкин.
У муман олганда ҳамма кучайтиргичлар сигналнинг қувватани ошириш учун ҳизмат қилади, яъни бу кучайтиргичлар қувват кучайтиргичларидир. Лекин кўп ҳолларда кучайтиргичнинг ишини баҳолаш учун унинг чиқишдаги ток ёки кучланишнинг қиймати катта аҳамиятга эга бўлади. Шунинг учун улар шартли равишда кучланиш, ток ва қувват кучайтиргичларига бўлинади. Қувват кучайтиргичлари кучайтириш босқичининг охирги поғанасига тўғри келади. Шунинг учун улар охирги каскад, чиқиш каскади каби номлар билан ҳам аталади. Кучайтиргичнинг турлари кўп бўлишига қарамай умумий характеристика ва параметрларига эга. Асосий праметрларидан бири кучайтириш коэффициентидир. У кучайтиргич чиқишида қайси бир катталик (ток кучланиш ёки қувват) асосий бўлишига қараб аниқланади ва мос ном билан аталади. Масалан, чиқиш кучланишининг кириш кучланишига нисбати
кучланиш бўйича кучайтириш коэффициенти дейилса, чиқиш токининг кириш токига нисбати
ток бўйича кучайтириш коэффициенти деб аталади.
Кувват бўйича кучайтириш коэффицеинти эса, кучайтирилаётган сигналнинг чиқиш кувватининг кириш қувватига нисбати кўринишида аниқланади.
Амалда кучланиш бўйича кучайтириш коэффициентидан кенг фойдаланилади. Шунинг учун уни оддий қилиб, кучайтириш коэффициенти деб аталади ва «U» белги билан ёзилади.
Умуман олганда кучайтиргичнинг чиқиш кучланиши кириш кучланишидан фақат амплитуда қиймати билан эмас, балки фазаси билан ҳам фарқ қилади. Шунинг учун кучайтириш коэффициенти комплекс катталик бўлиб, частотага боғлиқ миқдордир.
(1.2)
Унда К(ω) кучайтириш коэффициентининг модули. φ(ω)=φ2-φ1 - кириш ва чиқиш кучланишлари орасидаги фаза фарқи. Кўпинча кучайтириш коэффициенти «бел» деган бирликда ўлчанади. Бир «бел» кучайтириш деганда, чиқиш ва кириш қувватлари нисбатининг ўнли логарифми бирга тенг бўлган катталик тушунилади, яъни нисбатнинг абсолют қиймати 10 : 1 дир.
Қувват бўйича кучайтириш коэффициенти белларда қуйидагича ифодаланади.
«Бел» жуда катта миқдор ҳисобланади. Шунинг учун амалда ундан ўн марта кичик миқдор - децибел ишлатилади.
(1.36) формула асосида ток ва кучланиш бўйича кучайтириш коэффициентларининг децибелларда ўлчанган ифодасига ўтиш мумкин:
Бунда қувватнинг ток ёки кучланиш квадратига мутаносиб бўлиши ҳисобга олинган.
Кучайтириш коэффициенти «непер» деган катталикда ҳам ўлчанади. У кучайтириш коэффицетининг натурал логарифми орқали ифодаланади:
Кучайтириш коэффициентининг децибел ва неперда ўлчанган қийматлари орасида боғланиш мавжуд
Кучайтиргичнинг характеристикаларини тўрт гуруҳга ажратишимиз мумкин. Биринчи гуруҳга кучайтиргичдаги сигнал шаклининг бузилишини ифодаловчи характеристикалари киради. Улар кучайтириш жараёнида сигнал шаклининг бузилиш даражасини баҳолаш ёки бузилишсиз кучайтириш хусусиятини белгилаш имконини беради.
Иккинчи гуруҳ характеристикалари кучайтириш схемасидан сигнал бузилмай ўтиши учун кучайтиргичнинг параметрлари қандай бўлиши зарурлигини ифодалайди.
Учинчи гуруҳ характеристикалари сигнални кучайтириш жараёнида унда бўладиган зарарли таьсирларни ифодалайди.
Т
1.3-расм. Кучайтиргичнинг стационар (а) ва (б) ва ўтиш (в) характеристикаси
ўртинчи гуруҳ характеристиклари кучайтириш схемаси ҳусусиятларини ва кучайтирувчи элемент иш режимини характерлаб беради.
Бу характеристикалардан биринчи ва иккинчи гуруҳ характеристикалари энг катта аҳамиятга эга. Улар кучайтиргичнинг ўтиш ва стационар характеристикаларидир. (1.3-расм.)
Идеал кучайтиргичда чиқиш кучланишнинг шакли кириш кучланишнинг шакли билан бир хил бўлади ва стационар характеристикалар (1.3 а ва б-расми пунктир чизиқ) тўғри чизиқли боғланишни беради. Реал кучайтиргичларнинг характеристикалари ҳамма вақт тўғри чизиқли боғланишдан четлашади. У кучайтиргичда содир бўладиган бузилишларни ифодалайди. Бузилишларни баҳолаш учун спектраль усулдан фойдаланиб, кучайтиргичнинг кириш ва чиқиш сигналини гармоник ташкил этувчилар йиғиндисидан иборат деб қараш мумкин.
Агар кучайтиргичнинг чиқиш кучланиш спектри унинг кучланиш спектрига мос тушса, сигнал бузилмаган бўлади.
Бунда чиқиш кучланиш спектрида янги гармоник ташкил этувчилар ҳосил бўлмайди.
Чиқиш ва кириш сигналининг мос гармоник ташкил этувчилари амплитудаларининг нисбати бир ҳил қийматда бўлади.
Кириш ва чиқиш сигнали мос гармоник ташкил этувчи фазалари бир ҳил бўлади.
Агар бу шартлардан бирортаси бажарилмай қолса, кучайтиргич сигналини бузиб кучайтирган бўлади.
Кучайтиргичлардаги бузилишлар чизиқли ва чизиқли бўлмаган бузилишга бўлинади. Чизиқли бузилишлар частотавий, фазовий ва ўтиш бузилишларига ажратилади ва мос номли характеристикалар орқали ифодаланади. Чизиқли бўлмаган бузилишлар эса, кучайтиргичнинг амплитудавий характеристикаси орқали аниқланади.
Гармоник ташкил этувчиларининг бундай кучайтирилмагани сабабли, сигнал шаклининг бузилиши частотавий деб аталади. Улар частотавий характеристиканинг ишчи частота диапозонидаги нотекислиги билан характерланади.
Ишчи частота диапозони деганда шундай частоталар оралиғи тушуниладики, бу оралиқда кучайтириш коэффициентининг ўзгариши олдиндан белгиланган чегаравий Кн ва Кв қийматидан камайиб кетмайди (1.3-расм ).
Частотавий бузилишлар М*-частотавий бузилишлар коэффициенти орқали ифодаланади. У кучайтириш коэффициентининг максимал қийматини берилган частотадаги кучайтириш коэффициентига нисбати кўринишида аниқланади:
Частотавий бузилишлар коэффициентига тескари бўлган миқдор характеристиканинг нотекис коэффициент деб аталади:
Частотавий бузилишлар коэффициентининг энг катта қиймати кучайтиргичнинг қандай мақсадда қўлланишига боғлиқ. Масалан: радио эшиттириш мақсадида ишлатиладиган кучайтиргичларда (2÷4) деб, электрон ўлчов асбоблари кучайтиргичларида эса децибелнинг юздан бир улушига тенг бўлади.
Мураккаб сигнал ташкил этувчилари фазасининг кучайтиргичдан вақт бўйича бир хил силжимай ўтиши натижасида чиқиш сигнали шаклининг ўзгариши фазавий бузилишлар деб аталади ва кучайтиргичнинг фазавий характеристикаси орқали характерланади.
Шуни айтиш керакки, одамнинг қулоғи сигналнинг ташкил этувчиларида ҳосил бўладиган фаза ўзгаришларини сезмайди. Шунинг учун сигнал шаклининг фазовий бузилишлар ҳисобига ўзгаришини одам сезмайди. Шу сабабли паст частотали кучайтиргичларда фазовий бузилишлар ҳисобга олинмайди. Телевизор ва осциллографларнинг трубкаларида ҳамда айрим асбоблари кучайтиргичларида фазовий бузилишлар катта таъсирга эга, чунки бунда экрандаги тасвир ўзининг ҳақиқий ифодасидан четлашади. Шунинг учун бу қурилмаларда фазовий бузилишларнинг қатъий чегараси белгилаб қўйилади. Масалан, осциллограф трубкаларда 4°С - 5°С дан ортмаслиги керак.
Кучайтиргичларнинг схемасидаги реактив элементлар унинг ўтиш характеристикасининг ўзгаришига олиб келади. Бу ўзгариш ўтишдаги бузилншлари орқали ифодаланади ва икки хилга бўлинади: сигнал фронти ва чўққисининг бузилиши.
Замонавий кучайтиргичларда сигнал олди фронтининг тикланиши унинг давом этиш вақтига нисбатан жуда қисқа вақт ичида юз беради. Шунинг учун кучайтиргичдаги ўтиш бузилишларининг аниқлаш учун унинг ўтиш характеристикасининг вақт ўқини даражалаши турлича қилиб олинади. Масалан, сигнал фронтинннг бузилишларини аниқлашда вақт ўқининг даражаланиши узайтирилган ҳолда олинса, сигнал чўққисининг бузилишини аниқлашда вақт ўқининг даражаланиши жуда қисқартирилган ҳолда олинади. Биринчи ҳолда характеристика қисқа вақтлар ўтиш характеристикаси дейилса, иккинчи ҳолда узайтирилган вақтлар ўтиш характеристикаси деб аталади. Сигнал фронтининг тикланиш вақти ty ва четлатиш δ деган катталиклар орқали ифодаланади (1.3 в-расм).
Импульс фронтининг тикланиш вақти деганда чиқиш кучланишн ўз қийматиинг 0,1 улушидан 0,9 улушигача ўсишга эришиш учун кетган вақти тушунилади.
δ четлатиш ўтиш характеристикасининг сигнал максимал ординатасининг олди фронтн тикланганидан кейинги ординатаси фарқи кўринишида аниқланади: δ=U2mах-1 ва фоизларда ёки нисбий қиймат кўринишида ифодаланади.
Импульс чўққисининг бузилиши унинг тепа қийматидан оғиши билан белгиланади 1.4-расмда кўрсатилган узоқ вақтлар характеристикасидан улар қуйдагича аниқланади:
1.4 - расм. Нормаллашган узайтирилган вақтлар ўтиш
характеристикаси.
Δ=1-U2T-пасайиши,
Δ '=U2Т-1 -кўтарилиши,
Δ"=U2тах -U2Т -ўзгариш амплитудаси.
Сигнал шаклининг спектрда янги гармоник ташкил этувчиларнинг ҳосил бўлишига боғлиқ бузилишлар чизиқли бўлмаган бузилишлар деб аталади. Унинг ҳосил бўлишига сабаб, кучайтиргичнинг схемасида чизиқли бўлмаган характеристикали элементлар (электрон лампалар, транзисторлар ва бошқалар) нинг мавжудлигидир. Кучайтиргичдаги чизиқли бўлмаган бузилишлар унинг амплитудавий характеристикаси орқали ифодаланади.
Идеал кучайтиргичнинг амплитудавий характеристикаси координата бошидан ўтувчи тўғри чизиқдан иборат бўлади (1.3.б-расм, пунктр чизиқ). Реал кучайтиргичда у координата бошидан эмас, балки чиқиш кучланишининг бирор қийматидан бошланади ва юқори қисмида тўғри чизиқдан четлашади. Ана шу четлашув кучайтиргичдаги чизиқли бўлмаган бузилишни ифодалайди. Унинг қандай ҳосил бўлишини кучайтирувчи элементнинг динамик характеристикасидан аниқлаш мумкин.
Амплитудавий характеристикасининг пастки қисми кучайтиргичнинг ички шовқинларининг сатҳи билан чегараланади. Чунки реал кучайтиргичларда кириш кучланиши кузатилади. У кучайтиргичда шовқин сатҳини белгилаб беради.
Шовқин сатҳи кучайтиргичнинг ишини характерловчи асосий катталиклардан бири бўлиб, унинг сезгирлигини белгилайди. Кучайтиргичнинг сезгирлиги деганда, чиқиш кучланиши кузатилиши мумкин бўлган кириш сигналининг амплитуда қиймати тушунилади. Шовқин сатҳини катталиги шовқинни коэффициенти орқали аниқланади. Унинг катталиги бир хил шароитда ишловчи реал кучайтнргичнинг шовқин қуввати шовқинсиз кучайтиргичнинг шовқин қувватига нисбати кўринишида аниқланади:
Унда, Рш -реал кучайтиргичнинг шовқин қуввати;
Рш -шовқинсиз (идеал) кучайтиргичнинг шовқин қуввати.
Амплитудавий характеристиканинг тўғри чизиқли қисми кучайтиргичнинг динамик кучайтириш диапазони деб аталади:
Динамик кучайтириш диапазонининг юқори чегараси чизиқли бўлмаган бузилишлар ҳосил бўладиган кучланишнинг Umах қиймати билан қуйи чегараси эса, кучайтиргичнинг ички шовқин сатҳи Umin билан чегараланади. Унинг кенглиги кучайтирувчи элемент характеристикасининг тўғри чизиқли қисми билан аниқланади. Бу қисм қанча катта бўлса, кучайтиргичнинг динамик кучайтириш диапазони шунча кенг бўлади.
Кучайтиргич режимлари
Кучайтиргичнинг бошқарувчи элементи чизиқли бўлмаган элемент бўлгани учун кучайтириладиган сигнал бузилишга учрайди. Чизиқли бўлмаган бузилишларнинг бўлиши ёки бўлмаслиги сигнал амплитудасининг катталигига ва бошланғич ишчи нуқтанинг юклама чизиғида тинишига боғлиқ. Шунга кўра уларнннг иш режими учта асосий турга эга А, В ва С режимлар. Кучайтиргичнинг бу иш режимлари кучайтириш синфлари деб ҳам аталади. Улар гармоник тебранишлар учун сон жиҳатидан кесишиш бурчаги орқали характерланади.
2.5-расм. Кучайтиргичнинг А иш режими.
Кучайтиргичнинг А иш режимида бошланғич ишчи нуқта кучайтирувчи элемент динамик характеристикасининг тўғри чизиқли қисмига жойлашган бўлиб, кириш кучланишининг таъсири давомида шу қисмдан чиқиб кетамайди. Бу 2.5-расмда биполяр транзисторнинг УЭ уланиш схемасини ўтиш характеристикаси мисолида тасвирланган. Унда коллектор токи ўзгаришининг кириш кучланишига мос бўлиши амплитуданинг ўзгармас ташкил этувчи токдан кичиклиги кўринади. Шунинг учун кесиш бурчаги Θ=180° бўлиб, чиқиш сигналининг шакли кириш сигналиники билан мос тушади, яъни чизиқли бўлмаган бузилишлар кузатилмайди. А - режимда кучайтиргичнинг киришига сигнал таъсир этса ва этмаса ҳам манбадан кўп энергия сарф бўлади, чунки ток катта қийматига эга. Шунинг учун бу режимнинг фойдали иш коэффициенти жуда кичик (η|<50%). Бу унинг камчилигидир.
1.6-расм. Кучайтиргачнинг В иш режими.
В иш режимида бошланғич ишчи нуқта ўтиш характатистикасининг бошланиш нуқтаснда (очилиш потенциалига тенг) жойлашган бўлади (1.6-расм). Шунинг учун ўзгармас ташкил этувчи Iko ток нолга тенг (идеал ҳолда) бўлиб, кириш сигналини ярим даврларидагина транзистордан ток ўтадн (Θ=90°), натижада кучайтиргичнинг фойдали иш коэффициенти 80% гача етади.Чизиқли бўлмаган бузилишларда жуда катта бўлади.
1.7-расм. Кучайтиргични С иш режими.
Кучайтиргичнинг фойдали иш коэффициентини янада орттириш учун С иш режимига ўтилади. Унда бошланғич ишчи нуқта ёпилиш потенциалидан ҳам ичкарироқда танланади (1.7-расм С нуқта). Сигнал таъсир этмаса кучайтирувчи элемент тўлиқ ёпиқ ҳолатда бўлади. Сигнал таъсир эттирилганда эса, элементдан ток ярим даврнинг бир қисмидагина ўтади (Θ<90°). Шунинг учун чизиқли бўлмаган бузилишлар В иш режимидагидан кўра кўпроқ бўлади.
Шуни айтиш керакки, импульс сигналларини кучайтиришда кучайтирувчи элементнинг Д иш режимидан фойдаланилади. Унда кучайтирувчи элемент ёки кесиш, ёки тўйиниш ҳолатида бўлади. Кесиш ҳолатида элементдан ўтувчи ток нолга тенг бўлса, тўйиниш ҳолатида - чиқиш кучланишининг ўзгариши нолга тенг бўлади. Шунинг учун Д режим электрон калит режими бўлиб, фойдали иш коэффициенти бирга яқиндир.
Кучайтириш режимларини ҳосил қилиш.
Кучайтиргичнинг бирор иш режими жорий қилиш, кучайтирувчи элементнинг электродларига тегишли ўзгармас кучланишларни бериш керак. Бунда кучайтирувчи элемент электродларига берилган кучланишнинг абсолют қиймати эмас, балки унинг электродлар аро нисбий қиймати катта аҳамиятга эга бўлади.
Динамик харектеристикада ишчи нуқтанинг ўрнини белгиловчи кучланиш силжиш кучланиши деб аталади. У икки усулда ўзгармас ток манбаи ёрдамида ёки автоматик усулда (СТОК ёки коллектор манбаи ҳисобига) ҳосил қилинади.
1.8-расм. Силжиш кучланишини ҳосил қилиш.
Силжиш кучланиши ҳосил қилишнинг биринчи усулида кучайтирувчи элемен тининг кириш занжирига (затвор ёки базага) сигнал манбаи билан кетма-кет қилиб уланади (2.8 а-расм). Унинг афзаллиги схеманинг соддалиги ва силжиш кучланишининг доимийлигидир. Аммо алоҳида ўзгармас ток манбаининг қўлланилиши бу усулнинг камчилигидир. Чунки кучайтиргич каскадларининг сони ортиши билан манба сони ҳам ортиб боради, бу ноқулайдир. Ундан қутилиш учун иккинчи усулдан фойдаланилади. Уни фақат кучайтиргич А иш режимдагина қўллаш мумкин.
Униполяр транзисторнинг затворида автоматик силжиш кучланишини ҳосил қилиш учун унинг сток занжирига Rи резистор уланади (1.8 б)-расм). Уни силжиш қаршилиги деб аталади.
Сток токининг I0 ўзгармас ташкил этувчиси Rн резистордан ток окиб ўтганда, стокда Uи=Iсо·Rи потенциал тушуви ҳосил бўлади ва унинг потенциали умумий симга нисбатан мусбатроқ бўлиб қолади. Лекин электродларнинг потенциали стокка нисбатан аниқлангани учун затвор потенциалини ана шу потенциал тушувига қадар манфий (Uи=Uзо) деб қараш керак.
Демак, сток манба энергияси ҳисобига затворда силжиш кучланиши ҳосил бўлади. Шунинг учун уни автоматик силжиш деб аталади.
Кучайтиргичнинг киришига сигнал берилганда транзисторда ўзгармас ташкил этувчи ток билан бир қаторда ўзгарувчан ток ҳам ўта бошлайди. Натижада Rи резисторда ўзгарувчан кучланиш ҳосил бўлади.У затворга тескари ишора билан узатилгани учун кириш сигналининг таъсирини ўзгартиради. Ундан қутилиш учун Rи резистор етарлича катта сиғимли Си конденсатор билан шунтланади:
Бу тенгсизлик сигнал спектридаги энг кичик частотали тебраниш учун ўринли бўлиши шарт.
Биополяр транзисторли схемаларда автоматик силжиш кучланишни ҳосил қилиш мураккаб. Унда автоматик силжиш кучланишини ҳосил қилиш ва термостабиллаш вазифалари бажарилади.
Умумий эмиттерли кучайтириш схемасида транзистор актив режимида ишлаши учун эмиттер ўтиш, тўғри коллектор ўтишга тескари йўналишда кучланиш берилиши керак. Шунинг учун р -п -р транзисторда база потенциали нолга тенг бўлганда эмиттерга мусбат ва коллекторга манфий кучланиш берилади. Уни жорий қилиш учун эса коллектор манбаи билан база оралиғига Rв резисторни улаш етарлидир (1.8.-расм). База токининг ўзгармас қиймати учун Rб резисторнинг катталигини U6э=-Eк+R6I6 ифодадан аниқлаш мумкин. Лекин транзисторнинг параметрлари бир ҳил қилиб ишлаб чиқармаслиги, уларнинг ташқи муҳит хароратига кучли боғлиқлик ва бошқа сабаблар Iб=соnst усулидан фойдаланиш имконини бермайди, яъни бу режим турғун эмас. Масалан, харорат ортиши билан транзисторнинг токлари (Iб, Iэ, Iк), жумладан, коллектор токининг ўзгармас ташкил этувчиси Iко ортади. Натижада юклама чизиги ўзгариб, кучайтиргичнинг иш режими бузилади. У 1.9-расмда кўрсатилган. Унда ишчи нуқтанинг ўрни ўзгаришсиз қолиши учун схемага қўшимча элементлар киритилиши керак. У термо стабиллаш занжири деб аталади. Термо стабиллаш занжири фақат ишчи ўрнини сақлайди, параметрлар ўзгаришига эса таъсир этмайди.
Транзисторнинг стабил иш режимини ҳосил қилишнинг усуллари жуда кўп. Шулардан бири база потенциалини кучланиш бўлгичи орқали олишдир (1.10 а-расм). Унда Ǔбэ кучланишга база токининг таъсирини йўқотиш учун R1 ва R2 резисторларнинг катталигини 1g>>Iб шарт бажариладиган қилиб танлаш керак. Ана шунда ташқи харорат ўзгарса ҳам, транзистор алмаштирилганда база потенциали ўзгаришсиз қолади. Лекин 1g>>Iб тенгсизлик бажарилиши
1.9-расм. Транзистор иш режимининг муҳит ҳароратига
боғлиқлиги
учун R1, R2 кучланиш бўлгичининг қаршилигини кичрайтириш керак. Бунда схеманинг кириш қаршилиги кичрайиб манба токининг сарф бўлиши ортади. Шунинг учун иш режимини танлаш усули ҳам рационал эмас.
Транзистор иш режимини стабил бўлишини таъминлаш энг кенг тарқалган усуллардан бири булиб,эммиттер занжирига Rэ ва Сэ элементларни улашдир (1.10 б-расм). Унда кучланиш бўлгичининг каршилигини камайтириш талаб қилинмайди.
Эмиттер - база оралиғининг Uбэ кучланиши фақат U6 база кучланиши билан эмас, балки эмиттер кучланиши билан ҳам аниқланади ва катталиги R1, R2, Rэ резисторларга боғлиқ бўладн.
Кириш сигналининг таъсири йўқ вақтида Ек манба таъсирида транзистор электродларида тегишли ўзгармас кучланишлар ҳосил бўлади ва коллектор занжиридан Iкo база занжири Iбo эмиттер занжиридан Iэo
1.10- расм. Транзисторнинг иш режимини ҳосил қилиш турлари.
ўзгармас токлар ўтиб туради. Шунда ташқи муҳит харорати ўзгарса, масалан ҳарорат кўтарилса, бу токлар ҳам ортади, натижада база-ер, эмиттер-ер ва коллектор-ер оралиғида кучланишлар ўзгаради. Лекин транзистор учун бу кучланишлар ўзгаришининг абсолют қиймата эмас, балки нисбий қиймати катта аҳамиятга эга. Шунинг учун R1R2 кучланиш бўлгичнинг қаршилиги кичик бўлса, база токининг ∆Iбо ўзгариши база-ер кучланишига кам таьсир этади (∆Uбо=0). Лекин эмиттер токининг ўзгариши Rэ резисторда катта кучланиш тушуви ҳосил қилади ва у тескари ишора билан базага узатилади. Бу эмиттер р - п ўтишнинг ёпилишига, яъни эмиттер токининг камайишига олиб келади. Натижада коллектор токи стабилланади. Бунда Rэ резисторнинг қаршилиги қанча катта бўлса, унинг стабиллаш таьсири шунча кучли бўлади. Лекин Rэнинг ортиши Ек манба энергиясининг сарф бўлишини орттиради. R1 ва R2 резисторларнинг қаршилигини ҳам жуда кичик қилиб олиш мумкин эмас. Чунки у кучайтиргичнинг кириш қаршилигини шунтлаб, яна энергия сарф бўлишини ортишига олиб келади. Одатда R1>>10 Rкир қилиб олинади.
Умуман термостабиллаш занжири элементларини қуйидаги муносабатлар асосида танлаш мумкин:
(1.8)
бунда кириш қаршилигига боғлиқ коэффициент,
-эквивалент кириш қаршилиги.
Умумий эмиттерли схема учун m = 2 ÷ 5 қилиб олинади.
Кучайтиргичнинг киришига сигнал берилганда эмиттер токининг ўзгарувчан ташкил этувчиси ҳосил бўлади. Унинг Rэ резистордаги потенциал тушувидан қутилиш учун эмиттерга Сэ конденсатор киритилади.
Кучланиш кучайтиргичларини кучайтириш усуллари.
Кучланиш кучайтиргичларини кучайтириш поғонасининг оҳирги каскади учун зарур бўлган микдорда кучланиш ҳосил қилади. Уларга қўйиладиган асосий талаб, кам сонли кучайтириш поғонасида энг катта кучайтириш коэффициентига эришишдир. Бу талаблар кучайтиргичнинг бошқарувчи элементини улаш усулини танлаш йўли билан амалга оширилади. Масалан, биополяр транзисторларни умумий сток ва ҳ. к килиб уланади.
Умуман олганда кучланиш кучайтиргичлари мураккаб қурилмадир. Уларни текшириш усули схемадаги элементлар характеристикасининг математик аппарати билан белгиланади. Танланган усул ҳар бир хусусий ҳолда схемадаги актив ва пассив элементларнинг фақат кўрилаётган шароитдаги иш режимидагина ифодалайди.
Кўпинча кучланиш кучайтиргичларида актив ва пассив элементлар чизиқли режимда ишлайди. Шунинг учун қурилманинг кириш ва чиқиш кучланишлари орасидаги боғланиш чизиқли бўлади. Унда кучайтиргич чизиқли занжир бўлиб, чизикли тенгламалар орқали ифодаланади.
Кучайтириладиган сигнал спектрининг ташкил этувчиларига қараб кучланиш кучайтиргичлари қуйидаги усуллар билан текширилади:
1.Частотавий усул.
2. Ўтиш характеристикалар усули.
3. Импульс характеристикалар усули.
Частотавий усул билан текширишда кириш сигнали гармоник ташкил этувчилар йиғиндисидан иборат деб қаралади. Улар кучайтиргичга таъсир этишда етарлича узок муддат олдин бошланиб, доимий амплитуда, частота ва бошлангич фазага эга. Шунинг учун кучайтиргичнинг чиқиш сигнали турғун ҳолатдаги гармоник ташкил этувчилардан иборат бўлади. Уларнинг частотаси ўзгармаган ҳолда факат амплитуда ва фазалари ўзгаришига учрайди. Бу ҳолда кучайтиргичнинг частотавий ва фазавий характеристикалар орқали ифодаланади.
Ўтиш характеристикалар усули билан текширишда кириш сигнали кучланиш сакрашларнинг йиғиндисидан иборат деб қаралади. Бу сакрашлар бир-бирига нисбатан вақт бўйича силжиган бўлиб, катталиги «бирлик функция»ни сакраш баландлигига кўпайтирилганига тенг бўлади. Бу ҳолда кучайтиргичнинг хусусиятлари унинг ўтиш характеристикаси орқали ифодаланади.
Импульс характеристикалар усулида кириш сигнали чексиз қисқа вақт давом этадиган импульслар йиғиндисидан иборат деб қаралади. Унинг катталиги импульс юзаси билан «бирлик функция» нинг кўпайтмаси кўринишида аниқланади. Бунда кучайтиргичнинг импульс характеристикаси орқали ифодаланади.
Кўпинча ўтиш ва импульс характеристикалари бирлаштирилиб, кучайтиргичннг вақт характеристикаси деб аталади.
Кучайтиргичнинг частотавий ва вақт характеристикалари ўзаро узвий боғланган катталикдир. Чунки улар бир кучайтиргичнинг у ёки бу хусусиятини ифодалайди. Шунинг учун юқорида келтирилган текшириш усуллари универсал бўлиб, кучайтиргичнинг хусусиятларини ўрганишда уларнинг истаган биттасидан фойдаланиш мумкин. Аммо кучайтиргичда гармоник сигналлар кучайтирилганда текшириш учун частотавий усул қулай бўлса, импульс сигналлар кучайтирилганда - вақт характеристикасидан фойдаланиш қулайроқ бўлади. Шуни айтиш керакки, юқорида келтирилган кучланиш кучайтиргичларини текшириш усулларидан бевосита фойдаланишда маьлум қийинчиликлар пайдо бўлади. Бу қийинчиликлар кучайтиргичда сигналнинг кучайтирилиши жараёнида кириш ва чиқиш кучланишларининг масштаби, катталиги ўзгаришига алоқадор. Бу ўзгаришларни эквивалент схемалар усули ёрдамида ҳисобга олинади. Унинг моҳияти шундан иборатки, кучайтиргичнинг бошкарувчи элементи ўзининг эквивалент схемаси билан алмаштирилади ва унга кучайтиргичнинг принципиал схемасига мос равишда пассив элементлар қўшиб қўйилади. Натижада кучайтиргичнинг тўлиқ эквивалент схемаси ҳосил бўлади. Шундан кейин занжирларни ҳисоблаш усулларидан биронтасини қўллаб, кучайтиргичнинг эквивалент схемаси текширилади ва кучайтириш коэффициенти, частотавий ва вақт характеристакалари топилади. Табиийки, кучайтиргични бу усулда текшириш учун кучайтирувчи элементнинг ўрганилаётган кучайтириш режими учун эквивалент схемаси аниқланган бўлиши керак.
Эквивалент схема тузишнинг бир-биридан фарқ қиладиган икки усули мавжуд.Улардан бири кучайтирувчи элемент чизикли (актив) тўрт кутбли система билан алмаштирилса, иккинчисида физикавий эквивалент схемалар билан алмаштирилади.
Эквивалент схема тузишнинг биринчи усулида кучайтирувчи элементнинг хусусиятлари схемадаги ток, кучланиш, қаршилик каби катталиклар орқали ифодаланади. Шунинг учун кучайтириш каскадларининг ягона умумлашган эквивалент схемасини ҳосил килиш ва бирдай текшириш имконини беради. Лекин бунда (актив) тўрт қутбли система электр схемасининг қандай бўлишини ифодаловчи тенгламалар системасининг танлаш имконини беради.
Эквивалент схема тузишнинг иккинчи усули бу камчиликдан ҳолис бўлиб, кучайтирувчи элементнинг электр хусусиятларининг етарлича аниқлик билан ифодалаб беради. Физикавий эквивалент схемалар кучайтиргич схемасидаги маълум физик жараёнларни ҳисобга олган ҳолда тузилади. Кучайтирувчи элементни турлича электр схемалар билан моделлаштириш мумкин бўлгани учун физикавий эквивалент схемалар ҳам турлича бўлади. Уларнинг ҳар бири ўзига хос физик параметрлар орқали характерланади.
Физикавий эквивалент схемаларнинг асосий афзаллиги шундаки, уларнинг параметрлари кучайтирувчи элементнинг параметрларига боғлиқ бўлади ва ишлатилаётган элементнинг хусусиятларини тўла акс эттиради. Лекин бунда кучайтирувчи элементлари турлича бўлган бир хил турдаги кучайтириш каскадларининг хусусиятларини умумлаштириш мумкин эмас. Чунки хар бир ҳолда кучайтиргичнинг бошкарувчи элементи турлича физик жараёнлар билан характерланади.
1.2. RC - кучайтиргич
RC - кучайтиргич паст частотали сигналнинг кучланишини оширувчи кучайтиргичдир. Унда юклама сифатида резистор қўлланилгани учун уни резисторлардан тузилган кучайтиргич ёки қисқа RC - кучайтиргич дейилади. Унинг кучайтириш хусусиятлари кенг частоталар оралиғида сигнал частотасига боғлиқ эмас.
1.11 — расмда биполяр ва униполяр транзистордан тузилган RC - кучйтиргичнинг принципиал схемаси кўрсатилган. Ундаги пассив элементлар турли хил вазифани бажаради. Масалан, пассив занжирлардан Сэ Rэ , Сюк Rюк ва R1 R2 кучайтиргичнинг ўзгармас ток бўйича, қолган элементлар эса ўзгарувчан ток бўйича режимини белгилайди.
Кучайтириш жараёнида бошқарувчи элементнинг чиқишида (коллекторда, стокда) катталиги ўзгарувчан кучланиш катталигига якин. Кейинги кучайтириш каскадининг кириш занжирига узатилса, унинг ўзгармас ток бўйича иш режими бузилади. Бундан қутилиш учун кучайтириш каскадининг орасига конденсатор уланади. Уни ажратувчи конденсатор (С) деб аталади. У ўзгарувчан ташкил этувчи бўйича кучайтиргичнинг чиқиши кейинги каскаднинг кириши билан боғлайди, ўзгармас ташкил этувчи токни эса ўтказмайди. Шунга кура RС -кучайтиргич сиғим боғланишли кучайтиргич деб ҳам аталади.
1.11 - расм. RC - кучайтиргич: a) биполяр транзистор, б)
униполяр транзистор.
Кучайтиргичнинг иш режими схемадаги зарарли элементларга ҳам боғлиқ. Улар асосан кўпайтирувчи элементнинг электродлар аро сиғими монтаж сиғимидан иборатдир. Кучайтиргичнинг хусусиятларини ўрганишда улар албатта ҳисобга олиниши зарур.
Кучайтиргичнинг стационар характеристикалрини аниқлаш учун кучайтириш коэффициентининг схема параметрлари орқали қандай ифодаланишини билиш керак.Кучайтиргичнинг эквивалент схемаси ёрдамида топилади.
1.12 - расм. Транзисторнинг П - симон эквивалент схемаси.
Кўпинча биполяр транзисторли кучайтиргичнинг асосий параметрларини аниқлашда У — параметрлардан фойдаланиш қулай бўлади. У транзисторнинг П- симон эквивалент схемаси орқали ифодаланади (1.12-расм). Умумий ҳолда Y— параметрлар комплекс катталик бўлиб,
тенглама орқали аниқланади. Лекин кучайтиргичда кучайтириладиган сигнал паст частотали бўлса, унинг максимум қисмини ҳисобга олмаслик мумкин. Бундан ташкари, биполяр транзистор учун катта аҳамиятга эга бўлган ички тескари боғланишни ҳам ҳисобга олмаслик, яъни =0 деб ҳисобласак, кучайтиргичнинг эквивалент схемаси содда ва 1.13 а) -расм кўринишида тасвирланади. Унда
- эквивалентент ток генератори.
R22- транзисторнинг чиқиш қаршилиги.
силжиш занжирининг эквивалент қаршилиги.
См- монтажнинг зарарли сиғими.
С кэ - коллектор эмиттер оралиғининг сиғими.
Скир.2- кейинги кучайтириш каскадининг кириш сиғими
1.13-расм. Биполяр транзисторли RC - кучайтиргичнинг а) тўлиқ
ва б) соддалаштирилган эквивалент схемаси.
Агар ажратувчи конденсаторнинг сиғими схемада қатнашадиган зарарли сиғимидан етарлича катта бўлишини ҳисобга олсак, уларни параллел уланган деб олишимиз мумкин:
(1.9)
Бундан ташқари ва қаршиликларни бирлаштирилса, схема 1.13 б) -расмдаги каби содда кўринишга келади.
1.14-расм. Униполяр транзиторли RC кучайтиргични эквивалент схемаси.
Униполяр транзисторли RC- кучайтиргичнинг эквивалент схемаси 1.14-расмда кўрсатилган. Унда ҳам ажратувчи конденсаторнинг сиғими зарарли См , Сси, Скир 2 сиғимлардан етарлича катта бўлгани учун С0=См+Сси+Скир 2 ва
соддалаштириш киритилган.
1.13 б) ва 1.14-расмларда кўрсатилган эквивалент схемалар тузилиши жиҳатидан бир хилдир. Шунинг учун уларнинг узатиш коэффициентларининг умумий кўриниши бир хил бўлади. Уни Кирхгоф тенгламаларини ечиш ёки эквивалент генератор қоидасини қўллаш йўли билан ҳисоблаш мумкин. У қуйидаги кўринишга эга:
(1.10)
Унда,
- чиқиш (коллектор, сток) занжирининг вақт доимийси.
- ўтиш занжирнинг вақт доимийси.
- биполяр транзисторли схема учун:
(1.10 а)
- униполяр транзисторли схема учун:
(1.10 б)
Одатда, барча схемалар учун C >> C0 ва Rн >> Rэкв тенгсизлик ўринли бўлгани учун а = 1 деб олинади.
(3.1) ифоданинг модули кучайтиргичнинг частотавий характеристикасини, аргументи фазавий характеристикасини ифодалайди:
1.15-расм. RC-кучайтиргичнинг частотавий ва фазавий характеристикаси.
(1.11)
Уларнинг графиклари 1.15-расмда кўрсатилган. Унда фазавий характеристиканинг частота ўқи П сатхга тўғри келади. Чунки кучайтирувчи элементнинг чиқиш ва кириш кучланишлари орасидаги фаза фарқи 180° га тенгдир. (1.11) ифодадан кўринадики, кучайтириш коэффициенти ва фаза силжиши частотага боғлиқ катталикдир. Бу боғланишни қавс ичидага ифода билан белгиланади ва қандайдир ώ0 частотада нолга тенг бўлади. У ҳолда кучайтириш коэффициенти максимал қийматга эришиб, фаза силжиши нолга тенг бўлади. Бу схемадаги энергия тўпловчи С ва С0 элементларнинг таъсирлари ўзаро тенг ва қарама-қарши йўналишда бўлишини кўрсатади. Шунинг учун эквивалент схемаларда бу элементларни ҳисобга олмаслик мумкин. (1.16.а) расм.)
ώ0 частота квазирезонанс частота деб аталади ва қуйидагича аниқланади:
1.16-расм. Униполяр транзисторли RC-кучайтиргичнинг ўрта (а), қуйи (б) ва юқори (в) частоталар соҳаси учун эквийвалент схемалари.
(1.12)
Сигнал частотаси квазирезонанс частотага нисбатан кучайтириши билан катталик нолга интилиб, - ўсади. Шунинг учун (1.12) ифода соддалашиб, қуйидаги кўринишга келади:
Бу частота кичрайиши билан С ва С0 сиғимларнинг ўтказувчанлиги кичраяди ва С0 сиғимнинг таъсирини ҳисобга олмаслигини кўрсатади (1.16 б - расм). Шунинг учун кучайтириш коэффициентининг кичрайиши ажратувчи конденсаторнинг ўтказувчанлигига боғлиқ бўлиб колади. Сабаби Rc юкламадан ажратиб олинадиган кучланиш ажратувчи конденсаторнинг қаршилигига ва Rн резисторга бўлинади. Частота кучайиши билан ажратувчи сиғим қаршилиги орта бошлайди ва ундаги потенциал тушуви ҳам ўсади. Натижада Rн резистордаги кучланиш камайиб, кучайтириш коэффициентининг кичрайишига олиб келади (фаза силжишлари ортади).
Сигнал частотаси квазирезонанс частотага нисбатан ортса, 3.3-ифодадаги катталик кучайиб, - катталик ўсади. Шунинг учун соддалашиб, қуйидаги кўринишга келади:
Бу частота ортиши билан ажратувчи конденсаторнинг таъсири сусайиб, зарарли сиғимларнинг таъсирини ортишини кўрсатади. (1.16 в)- расм). Шунинг учун ажратувчи конденсаторнинг қаршилиги ҳисобга олинмайди. Бунда паразит сиғимларнинг қаршилиги кичик бўлгани учун юклама резисторини шунтлай бошлайди. Натижада кучайтиргичнинг чиқишидаги натижавий эквивалент қаршилик кичрайиб, чиқиш кучланишининг камайишига олиб келади ва кучайтириш коэффициенти кичраяди (фаза силжишлари ортади).
Шундай қилиб, кучайтиргичнинг частотавий ва фазавий характеристикасини учта частота соҳасига ажратиш мумкин (1.15 — расм).
- ўрта частоталар соҳаси. Бунда С ва С0 сиғимларнинг таъсири ҳисобга олинмайди, кучайтириш коэффициенти энг катта бўлиб, фаза силжишлари нолга якин бўлади;
- қуйи частоталар соҳаси. Унда факат ажратувчи конденсаторнинг таъсири ҳисобга олинади. Кучайтириш коэффициентини кичрайиши (фаза силжишининг ортишига) сиғим қаршилигининг ортишига сабаб бўлади.
- юқори частоталар соҳаси. Унда кучайтириш коэффициентининг кичрайиши (фаза силжишининг ортиши) га зарарли сиғимларнинг юклама резисторини шунтлашига сабаб бўлади, частотавий характеристиканинг нотекислик коэффициентини аниқлайлик. Қуйи частота соҳасида (3.5) ифодадан аниқланади ва кучайтиргичнинг ўтиш занжири билан характерланади:
(1.13)
Агар (1.15) ифодани фазавий характеристикасининг (1.13) ифодаси билан солиштирсак, бирор частотага тўғри келадиган характеристиканинг нотекислик коэффициенти билан оддий боғланишда эканини аниқлаш мумкин, яъни
(1.14)
Демак, сигналнинг бирор частотадаги фаза силжишининг косинуси шу частотага тўғри келадиган характеристиканинг нотекислик коэффициентига сон жиҳатидан тенг бўлар экан.
Худди шундай, кучайтиргичнинг юқори частота соҳаси учун характеристиканинг нотекислик коэффициенти ифодаси
(1.15)
ни (1.13) фазавий характеристика тенгламаси билан солиштириб,
эканини аниқлаш мумкин, яъни сигналнинг бирор частотадаги фаза силжишининг бурчак косинуси сон жиҳатидан шу частотадаги характеристика нотекислик коэффициентига тенг бўлади.
(1.14) ва (1.15) ифодалар частотавий бузилишлар кичик бўлса, фаза бузилишлари ҳам кичик бўлишини кўрсатади.
1.17- расмда кучайтиргичнинг нормаллашган частотавий характеристикаси кўрсатилган. Унда кучайтиргичнинг ўтказиш соҳасининг чегаравий частоталарини аниқлаш мумкин. Таърифга биноан ўтказиш соҳасининг қуйи частота чегараси
Тенгликдан юқори чегаравий частота эса,
Тенгликдан аниқланади ва қуйидагича бўлади:
ва (1.17)
Демак, RC- кучайтиргичнинг ўтказиш соҳаси қуйи частотаси ўтиш занжирининг вақт доимийсига, юқори частотаси эса чиқиш занжирининг вақт доимийсига боғлиқ экан.
1.18. а)-расм. КР119УН1 микросхема.
Ўтказиш соҳасини кенгайтириш учун ни орттириш ни эса кичрайтириш лозим. Лекин уларни истаганча ўзгартириш мумкин эмас. Жуда кенг ўтказиш соҳасига эришиш учун махсус усулдан фойдаланилади.
1.18 б)-расм. КР119УН1микросхемадан тузилган паст
частотали кучайтиргич
Юқорида кўрсатилган кучайтиргичлар дискрет элементлардан ташкари киёсий ИМС да ҳам жорий килинмокда. 1.18-расмда энг сода кучайтиргич бўлиб, КР119УН1 микросхемада жорий килинган. Унда коллектор ва эмиттер резисторлари иккита резисторнинг кетма-кет уланишидан ташкил топган (микросхеманинг 11 учидан фойдаланилмаган)
Шуни айтиш керакки, ИМС лар ёпик қобиқда ишлаб чикарилгани учун универсал схемани ташкил қилади. Унда бир турдаги кучайтиргичнинг турли хил характеристика ва параметрларига чоралар кўрилган бўлади.
1.3. Юқори частотали кучайтиргичлар
Кўп ҳолларда частотаси кам қувватли тебранишларни бир неча ўн, хатто юз миллион марта кучайтириш талаб қилинади. Бундай тебранишларга радио алоқа орқали қабул қилинадиган сигналлар мисол бўлади. Уларни кучайтириш юқори частотали кучайтиргичлар ёрдамида амалга оширилади.
Қабул қилувчи антеннадош фақат ягона радио станциянинғ сигналини эмас, балки жуда кўп радио станцияларнинг сигналлари қабул қилинади. Шунинг учун қабул қилувчи қурилманинг кучайтиргичи турли радио станциялардан келадиган тебранишлардан керакли частотасини танлаб кучайтириш ҳусусиятига эга бўлиши керак. Шунга кўра юқори частотали кучайтиргичлар танловчи кучайтиргичлар деб аталади.
Частота танловчи кучайтиргичларда кучайтириш коэффициенти 1÷2 частота оралиғида ўзгармас (ёки деярли ўзгармас) бўлиши ва бу частота соҳасининг катталиги ∆ ўртача частота =(1+2)/2 дан етарлича кичик бўлиши керак. Бу шартнинг бажарилиши учун кучайтиргич занжирнинг кириш қаршилиги 1-2 частота соҳасида етарлича катта ва доимий бўлиши, ундан ташқари жуда кичик қийматгача камайиши керак, Бундай талабларга юқори асилликка эга бўлган параллел тебраниш контури жавоб беради. Юкламаси якка тебраниш контуридан иборат бўлган кучайтиргич резонанс кучайтиргич деб, юклама боғланган тебраниш контуридан иборат бўлган кучайтириш эса ўзгармас соҳали кучайтириш деб аталади.
Юқори частотавий кучайтиргичларнинг ҳусусиятлари бошқарувчи элементнинг кириш ва чиқиш қаршилигига боғлиқ бўлади. Масалан, униполяр транзисторларянинг кириш ва чиқиш қаршиликларига нисбатан катта қийматга эга бўлгани учун улардан тузилган кучайтиргичларнинг юклама контури озроқ шунтланади ва танлаш ҳусусиятини кам ўзгартиради. Лекин биполяр транзистор бошқарувчи элемент бўлиб ҳизмат қилса, унинг кириш ва чиқиш қаршиликлари кичик бўлгани учун юклама контури кучли шунтланади. Натижада кучайтиргичнинг танлаш қобилияти жуда сусайиб кетади. Хатто контур тўлиқ уланган бўлса, унинг частота танлаш ҳусусияти бутунлай йўқолиши ҳам мумкин. Шунинг учун юқори частотавий кучайтиргичларда юклама контурининг ўз контури ва кейинги каскаднинг транзистори билан боғланиши сусайтирилади. Уни тебраниш контурини юклама занжирига қисман улаш йўли билан амалга оширилади. Шунда бошқарувчи элементнинг кириш ва чиқиш занжирлари орасида ҳосил бўладиган ички тескари боғланиши ҳам сусаяди.
Контурнинг қисман уланиш даражаси трансформация коэффициенти деб аталадиган катталиклар орқали ифодаланади:
Do'stlaringiz bilan baham: |