Sifat menejmenti va maxsulotlar xavfsizligi

11.1-rasm. Afzal sonlar qatorlarining o‘zaro bog‘liq grafigi: I – arifmetik progressiya, II – pog‘onali arifmetik va III – geometrik progressiya.

11.2. Arifmetik progressiya

Arifmetik progressiya – bu sonlarning ketma-ket qatori bo‘lib, bunda qo‘shni ikkita had qiymatlarining farqi oraliq qatorning butun diapazonida o‘zgarishsiz qoladi.


N_n – N_n-1 = d – const.
Bu yerda va – qatorning yonma-yon turgan hadlarining qiymatlari. Arifmetik progressiyaning grafigi 5.2-rasmda keltirilgan.

11.2-rasm. Arifmetik progressiyaning grafigi.

Misollar: 1-3-5-7-9; 101-103-105-107-109.

Sezilarli kamchilik:

• 
  kichik kattaliklar doirasida qiymatlarning siyrakligi;
  
• 
  katta kattaliklar doirasida qiymatlarning tig‘izligi;
  

Ushbu kamchiliklarni bartaraf etish uchun ko‘pincha pog‘onali-arifmetik qatorlar qo‘llaniladi.
Pog‘onali-arifmetik progressiyada bir xil bo‘lmagan turli progressiyalar foydalaniladi. Pog‘onali-arifmetik progressiyaning grafigi 11.3-rasm keltirilgan. Qiymatlarning har xilligi (intervali) barcha qator uchun emas, balki qatorning bir qismi uchungina doimiy bo‘lgan sonlar qatoridir. Kichik tur o‘lchamlar uchun kichik har xillik tanlanadi, kattalari uchun katta har xillik tanlanadi. Masalan, quyidagi ketma-ketlikdagi sonlar qatori:




11.3-rasm. Pog‘onali-arifmetik progressiyaning grafik ko‘rinishi.

Bunday progressiyalar hosil qilish va uni amalda ishlatilishini milliy valyuta birligi qiymatlari 1 – 3 – 5 – 10 – 25 – 50 – 100 – 200 – 500 – 1000 so‘m, misolida ko‘rishimiz mumkin.

Buyumlarning chiziqli nominal o‘lchamlarini (diametrlari, uzunligi, balandligi va h.k.) tanlash uchun 0,001 dan 100000 mm gacha o‘lchamlar afzal sonlar qatori GOST 6636 «Nominal chiziqli o‘lchamlar» standarti asosida ishlab chiqilgan. Ushbu standartda qatorlar Ra5, Ra10, Ra20, Ra40 va Ra80 ko‘rinishida belgilangan.
Chiziqli o‘lchamlarning (diametrlar, uzunliklar, balandliklar, kengliklar) kattalik solishtirma og‘irligi va ularning geometrik parametrlar bo‘yicha o‘zaro almashinuvni ta’minlashda qator chiziqli o‘lchovlarni ular uchun baza sifatida qo‘llanilayotgan o‘lchovlarning miqdorini chegaralovchi afzal sonlarni qabul qilgan holatda reglamentlash maqsadga muvofiqdir. O‘lchovlar Ra5, Ra10, Ra20, Ra40 bo‘yicha tuzilgan va ular quyidagicha:
1 0,010 0,100 1,00 10,0 100 1000 10000
2 - 0,105 1,05 10,5 105 1060 10600
3 0,011 0,110 1,10 11,0 110 1120 11200
…………………………………………………………
12 0,019 0,190 1,90 19,0 190 1900 19000
13 0,020 0,200 2,00 20,0 200 2000 20000
………………………………………………………….
38 0,085 0,850 8,5 85 850 8500
39 0,090 0,900 9,0 90 900 9000
40 0,095 0,950 9,5 95 950 9500

Misollar:

1–2–3–4–5–6– …
0,3–0,6–0,9–1,2–1,5– …
25–50–75–100–125– …
Arifmetik qatorning asosiy kamchiligi shundaki, kattaliklarning kichik qiymatlari joylashgan holda uzilish maqsadga muvofiq bo‘lmaydi, katta qiymatlar joyida esa qiymatlar ortiqcha zich bo‘ladi (masalan, katta xil o‘lchamlari kichik xil o‘lchamlariga nisbatan katta bo‘ladi). Shuning uchun bu qatorlar standartlashtirishda kam qo‘llaniladi.
Ko‘pincha, pog‘onali-arifmetik qatorlar qo‘llaniladi. Bunday qatorlarda qiymatlar farki butun qator uchun emas, balki uning bir qismi uchun o‘zgarmas bo‘ladi, ya’ni kichik o‘lchamlar xili uchun qiymatlar oralig‘i kichik, katta o‘lchamlar xili uchun esa katta tanlanadi. Bunda qatordagi alohida qismning gorizontal uchastkalarining har biri farqlari o‘zgarmas bo‘lgan qiymatlar guruhiga to‘g‘ri keladi.
Pog‘onali-arifmetik qator asosida GOST 8724-61 “1-600 mm li diametrlar uchun metrik rezba”, GOST 9563-60 “Tishli g‘ildirak. Modullar” kabi va boshqa standartlar tuzilgan.
Standartlashtirishda geometrik progressiya asosida tuzilgan afzal sonlarning qatorlaridan foydalaniladi. Bular qatorlarning asosiy kamchiliklarini - arifmetik progressiyaga xos notekislikni yo‘qotadi.