Шуҳрат эргашев жаҳон тарихи (Янги давр. 1-қисм. Xvi–xviii асрлар)

Ҳиндистонга элтувчи денгиз йўлининг кашф этилиши. 
Ҳиндистонга элтувчи денгиз йўлини 1498 йили португалияликлар 
кашф этишди. 1497 йили Португалия қирғоқларидан сузиб кетган 
Васко да Гама
1
экспедицияси Эзгу Умид бурнини айланиб ўтиб, 
Ҳинд океанига чиқди. Африка қирғоқлари бўйлаб шимол томон-
га сузган португалиялик денгизчилар Мозамбикдаги араб савдо 
шаҳарларини кашф этишди. 1498 йил май ойида эса араб денгиз-
1
Васко да Гама – 1460 –1524 йилари яшаган, Ҳиндистонга денгиз йўлини очган ва уч 
марта саёҳат қилган португалиялик машҳур денгиз саёҳатчиси.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

15
чиси Аҳмад ибн Мажид
1
кўмагида улар Ҳиндистоннинг Калькут-
та портига етиб келдилар. Европада сотиш учун кўплаб молларни 
юклаган экспедиция 1499 йили Португалияга қайтиб келди. Қарийб 
икки йил давом этган саёҳат ниҳоятда оғир кечди. Йўлда экипаж 
аъзоларининг 2/3 қисми ҳалок бўлди. Лекин шунга қарамасдан, Ва-
ско да Гама экспедициясининг муваффақияти Европага катта таъ-
сир кўрсатди. Европа савдогарлари, биринчи навбатда португали-
яликлар, Шарққа қараб отландилар. Португалияликлар Ҳиндистон 
билан савдо қилувчи арабларни бу ердан сиқиб чиқаришди ва бу 
савдони Португалия қиролининг монополияси деб эълон қилдилар. 
Лиссабонга зираворлар ва ширинликлар олиб келган савдогарлар 
800 фоизгача фойда олардилар.
Савдо йўлларининг Ўрта денгизидан океанларга кўчиши нати-
жасида Голландиянинг Антверпен шаҳри жаҳон савдосининг янги 
марказига айланиб, Европа бозорларидаги нархни белгилайдиган 
бўлди.
1500 йили Ҳиндистон ва Антверпенда зираворлар нархидаги 
фарқ қуйидагича эди
(грамм кумуш ҳисобида)
2
:
Ҳиндистонда
Антверпенда
1 кг. Занжибил
0,9
22,1
1 кг. Зира
2,6
38,5
1 кг. Қалампирмунчоқ
3,5
47,0
Португалияликлар арабларга нисбатан ўта қаттиққўллик билан 
Ҳиндистоннинг қирғоқ бўйи аҳолисини, кейин эса Малакк ва Ин-
донезия аҳолисини эксплуатация қилди. Улар ҳинд рожаларидан 
араблар билан ҳар қандай савдони тўхтатишни, араб аҳолисини ўз 
ҳудудларидан қувиб чиқаришни талаб қилдилар. Португалияли-
клар арабларнинг ва маҳаллий савдогарларнинг кемаларига ҳужум 
қилиб, уларни талар, экипаж аъзоларини эса қириб ташлардилар.
1
Аҳмад ибн Мажид ибн Муҳаммад ал Саадий – тахминан 1421–1500 йиллари яшаган, 
араб денгизчиси, географи ва ёзувчиси, Васко да Гама экспедициясида қатнашган. Унинг 
«Фойдалар китоби» ўз даврида машҳур бўлган.
2
Всемирная история. Весь школьный курс в таблицах / сост. М.Ю. Дуда. – Минск:
Современная школа: Кузьма, 2011. С. 216.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

16
Айниқса дастлаб эскадра командири, кейин Ҳиндистоннинг 
вице-қироли бўлган Альфонс д’Албукерке
1
золимлиги билан 
машҳур бўлди. У португалияликлар бутун Ҳинд океани қирғоқлари 
бўйлаб мустаҳкам жойлашиши, араб савдогарлари учун океанга 
чиқадиган барча йўллар ёпилиши керак, деб ҳисоблар ва Араби-
стоннинг жанубий қирғоқларидаги ҳимоясиз шаҳарларни талар эди. 
Арабларнинг Ҳинд океанидан португалияликларни қувиб чиқариш 
учун қилган ҳаракатлари муваффақият қозонмади. Улар 1509 
йили Ҳиндистоннинг шимолий қирғоғидаги Диу яқинида қаттиқ 
мағлубиятга учрадилар.
Ҳиндистон билан савдони монополия қилиб олган португалия-
ликлар бу бой мамлакатга ғарбий йўлни излашда давом этдилар.
XV аср охири XVI аср бошларида флоренциялик денгизчи ва 
астроном Америго Веспуччи
2
португалияликлар экспедицияси тар-
кибида Бразилия қирғоқларини тадқиқ этди ва 1501 йили Колумб 
очган ерлар Ҳиндистон қирғоғи эмас, янги материк деган хулосага 
келди. Эндиликда янги материк Америка
3
деб атала бошланди. 1515 
йили янги ерларни Америка деб атаган биринчи глобус Германияда 
пайдо бўлди. Кейин шу номдаги атлас ва хариталар ҳам чиқарилди.