Shuni e`tiborda tutish kerakki, shaxsga qaratilgan ta`lim o`quvchining o`quv-biluv mehnatini tashkil etishni harakatlantiruvchi, uning qiziqish, xohish, talab- istaklarini ro`yobga chiqaruvchi kuch bo`lib xizmat qiladi

2-bobga

maktablarimizning moddiy bazasi keng rivojlantirilishi, darsliklar, ta`lim standartlari va o`quv dasturlari muntazam takomillashtirilib borilishi, shuningdek, o`qituvchining kasbiy tayyorgarligi, mahorati va bilimdonligi, zamonaviy pedagogik texnologiyalar, interfaol usullarni nemis tili darslarda qo`llay olishi ham juda muhimdir. U o`quvchiga puxta bilim berishi, erkin, ijodiy fikrlash, ko`nikma, malakalarini hosil qila olishi ham zarur. Takomillashtirilgan standartlar, yangi o`quv dasturlari boshlang`ich sinflardanoq o`quvchini erkin fikr yuritish orqali muloqotga kirisha olish qobiliyatini shakllantirishga, so`z boyliklarini oshirishga, o`qish texnikasini yaxshi egallashga, chiroyli va savodli yozish ko`nikmasini hosil qilishga, nutq madaniyatini yuksaltirishga e`tibor qaratishni taqozo etmoqda. Shu bois ham ta`lim jarayonini insonparvarlashtirish, liberalizatsiya qilish (erkinlashtirish) demokratizatsiyalashtirish, bolaga samimiy va do`stona munosabatda bo`lish, hamkorlik va ijodkorlikda tashkil etishni taqozo etmoqda. Qisqa qilib aytganda, o`quv jarayoni markazida o`quvchi shaxsi va qadri, ma`naviyati turmog`i lozim. O`quv jarayoni o`quvchi shaxsi, uning ma`naviyatiga qaratilgan va yo`naltirilgan bo`lishi talab etilmoqda.

Shuni e`tiborda tutish kerakki, shaxsga qaratilgan ta`lim o`quvchining o`quv-biluv mehnatini tashkil etishni harakatlantiruvchi, uning qiziqish, xohish, talab- istaklarini ro`yobga chiqaruvchi kuch bo`lib xizmat qiladi. O`quvchi shaxsiga qaratilgan ta`lim, o`quvchining faolligini oshirish, mustaqil, ijodiy fikrlashga o`rgatish, mustaqilligini, erkinligini ta`min etish, qiziqishlari asosida (motivatsiya) ish yuritish, ichki imkoniyatlarini ishga solish, o`z qiziqishlari orqali qo`shimcha ta`lim olishga yo`llash, o`z-o`zini rivojlantirishni o`z ichiga oladi. Kichik yoshdagi bolalarni o‘qitish va tarbiyalash o‘ziga xos hususiyatga ega. Bu hususiyat ularning fiziologik va psixologik alomatlarga ko‘ra ta’limni yangicha asosida qurilganligi, ta’lim bilan o‘yinning uyg‘unlikda, o‘zaro muntazamlikda olib borishi bilan ifodalanadi. O‘yin bola hayotning uzviy qismidir. O‘yin orqali bola bilim va ma’lumot oladi. Atrofdagi muhit bilan, tabiat hodisalari, manzaralari, buyumlar, qush va

hayvonlar, o‘simliklar dunyosi bilan tanishadi. O‘yin jarayoonida bola faqat

tashqi muhit hodisalari bilan tanishib, uni his etib qolmasdan balki bu voqea-

hodisalarga nisbatan o‘z munosabatini bildiradi. Uning yaxshi va yomonligini,

maqbul yoki nomaqluldigini, yoqimli yoki yoqimsizligini farq qilishga o‘rgatib

boradi.

Bolalarning o‘yin dunyosi naqadar boy va xilma-xildir. O‘yin bobida bola

ijodkor mavjudotdir. Bolalar aqliy va jismoniy faoliyatini tashkil qilish va

rivojlantirishda mazmunli garammatik o‘yinlar bilan bir qatorda didaktik o‘yinlar

alohida ahamiyat kasp etadi.

Dadaktik o‘yinlar bolalarning ma’naviy va axloqiy kamolida, ularning

mukammal inson bo‘lib kamol topishida g‘oyat katta tarbiyaviy ta’sir qudratiga

ega. O‘yin timsolida bolalar jamoa bo‘lib yashashga, uyushqoqlikka, birgalikda

ijod qishga, hamkorlikda ishlashga va mustaqillikka o‘rganadilar. Axloqiy sifatlari

va tushinchalari, vazifalari tarkib topadi. O‘yin qoidalariga qat’iy rioya qilishga,

intizomga o‘rganadilar. Ularda do‘stlik, inoqlik his- tuyg‘ulari rivojlanadi.

Ularning estetik zavqlari, o‘sadi, turli kasbu-korlarga bo‘lgan qiziqishi ortadi,

dunyoqarashi shakllana boshlaydi.

Didaktik o‘yinlar asosan ta’lim jarayonini bolalarning yosh hususiyatlari

va tayyorgarliklariga qarab samarali tashkil qilishga, ularga bilim va ma’lumot

berishni yengillashtirishga, ta’limda ko‘rgazmalikni ta’minlashga qaratilgan

bo‘lib, bolalarni o‘quv materiallari bilan ortiqcha band qilib qo‘ymaslik,

toliqtirmaslik va zerektirmaslik imkoniyatini yaratadi, dastur materiallarini

o‘zlashtirishda qulaylik tug‘diradi. Didaktik o‘yinlar bolalarning aqliy faoliyatini,

ongini o‘stirishga, ularning fikriy tashabbuskorligini o‘stirishga xizmat qiladi.

O‘quvchilarning his-tuyg‘ularini shakllantirishga, ayniqsa ularning sezgi a’zolari

faoliyatini faollashtirishga yordam beradi. Bola miyasini «mashq» qilishga,

tafakkurini teranlashtirishga o‘rgatadi.

Didaktik o‘yinlar xilma-xil materilalr asosida tashkil qilinadi.

Qo‘g‘irchoqlar, o‘yinchoqlar, maxsus rang-barang rasm va kartochkalar, turli

kubik va buymlar, geometrik shakllar, sanash va hisoblash asboblari, tabiiy

materiallar ana shular jumlasidandir. O‘quvchilarning nutq jumlasidandir.

O‘quvchilarning so’z boyligini o‘shirishga mo‘ljallangan ko‘p o‘yinlar ham

ko‘rgazmali materiallarga asoslangandir.

Didaktik o‘yin mazmuni o‘z ichiga asosan quyidagi uch omilni oladi.

1. O‘yinning vazifasi

2. O‘yin harakati

3. O‘yin qoidasi

1. Har bir didaktik o‘yinda ma’lim didaktik maqsadga qaratilgan vazifa

qo‘yiladi. Bu vazifa bolalarga bilim va ma’lumot berishni ko‘zda tutadi. Har bir

didaktik o‘yin bolalardan ma’lum vazifani bajarishni talab qiladi. Bu vazifani

bajarish maqsadida bola o‘zining fikrlash qobiliyatini aktivlashtiradi, oldingi

olgan bilim va tushunchalari esga tushirishga harakat qiladi.

2. Didaktik o‘yinning yana bir muhim hususiyati borki, bu o‘yin harakatidir.

O‘yin harakati bolalarni o‘ziga jalb qilishi bilan ularning faoliyatini

faollashtiradi. O‘yin harakati esa o‘yin mazmuniga ko‘ra turlichadir. O‘yin

harakati ayrim vaqtlarda musobaqalashtirish bilan bog‘langan bo‘lsa ayrim

vaqtlarda esa o‘z navbatida o‘tkazib yubormaslik bilan bog‘langan bo‘ladi.

O‘yin harakati o‘ynovchi bolalarning ko‘p-ozligiga qarab yengillashadi. Bola

oz bo‘lsa o‘yin harakati soddalashadi. Bundan tashqari o‘yin harakatini

bolalarning yoshiga va bilim doirasiga qarab ham murakkablashtirib boriladi.

3. Didaktik o‘yin hamma vaqt ma’lum o‘yin qoidasiga bo‘ysunadi. O‘yinda

qatnashuvchi bolalar o‘yin qoidasiga rioya qilashlari bilan o‘z oldilariga

qo‘ygan vazfiani bajaradilar. Didaktik o‘yindagi harakat o‘yin qoidasi bilan

bog‘liq boladi. O‘yin qoidasi bolaning o‘yinda o‘zini qanday tutish, nimani

qanday tutish, nimani qanday bajarish lozimligini ko‘rsatadi.

O‘yin qoidasi didaktik o‘yinda o‘yinni tashkil qilish tartibidan iborat bo‘lib,

qoidaga rioya qilash orqali maqsadga erishiladi. Masalan: bolalarni sanoqqa

o‘rgatish maqsadida bolalarga shunday to‘shiriq berish mumkin. Masalan:

yerga bitta qizil, ikkita ko‘k marjonni taqish. Bu vazifani bajarishda o‘yin

qoidasiga rioya qilmasa, albatta u noto‘g‘ri chiqishi, kutilgan natijani bermasligi

mumkin.

Yangi bitta qizil marjon o‘rniga ikkita taqib qo‘yilsa, o‘yin qoidasi buziladi.

Shunga o‘xshash boshqa o‘yinlar ham ma’lum o‘yin qoidasiga rioya qilingan

holda o‘ynaladi. Bolaning o‘yin qoidasiga rioya qilishi faqatgina uning oldiga

qo‘yilgan ta’limiy vazifani yoki maqsadni bajarish uchun muhim bo‘lmay, balki

tarbiyaviy maqsad xam asosiy rolni o‘ynaydi. Bolaga bilim berishda

intizomlilikni tarbiyalashda ham o‘yin doidasiga amal qilish muhim ahamit

kasb etadi.

4. Xar bir didaktik o‘yin o‘zining ma’lum yakuni natijasiga ega o‘yinda ma’lum

13
kutilgan natijaga erishish esa o‘yin qoidasiga rioya qilish, vazifani bajarish orqali

amalga oshiriladi. O‘yin shunday yakunlanadiki, bolalar o‘yindan ma’naviy ozuqa

oladilar, ularda ma’lum darajada bilim beiladi, yangi bir narsaga o‘rgatiladi.

Bolalar esa xar bir qiziqarli o‘yindan so‘ng o‘zlarini xursand, hushchaqchaq

sezadilar, ularning ehtiyoji qoniqtiriladi. O‘yin oxirida o‘yin jarayonida vazifani,

o‘yin qoidasini yaxshi namunali bajargan bolalar rag‘batlantiriladi, ulaning

faoliyatlari alohida qayd qilib o‘tiladi.

Didaktik o‘yinlar orqali bolalar atrof-muhitni to‘g‘ri tushunib anglay

boshlaydilar. Bolalarga beriladigan didaktik o‘yinlar ularning atrof-muhitdan olgan

taasurotlarini, tushunchalarini mustaxkamlash va chuqur anglashga yordam beradi.

Shu bilan birga yangi bilimlarni o‘zlashtirish va so‘z bilan ifodalash vositasi bo‘lib

xizmat qiladi. Bolalar bu xildagi o‘yin mazmuniga ko‘ra narsalarning hamma

hususiyatlarini o‘rganadilar. Turli narsalar haqida to‘la ma’lumotlar oladilar.

Narsalarning hususiyatlari, sovuq-issiqqa chidamliligi, ishlatilish joyi, rangi

shakli, mazasi, qanday materialdan ishlanganligi haqida tushunchalar olishga

muvaffaq bo‘ladilar. Masalan “Magazin” o‘yinini olaylik. Bu o‘yinning qoidasiga

14
muvofiq bola o‘zi istagan narsaning tashqi ko‘rinishini ta’riflab berishi kerak. Shu

tariqa bolaga uning nomi aytiladi, bola tasdiqlaydi, ya’ni senga ayniqsa kerakmi? –

Ha, ayniqsa, deb javob beradi, bola mazkur o‘yinchoqdan amalda foydalanish

yo‘llarini o‘zlashtirib oladi va bu o‘yin bolaning fikrlash qobiliyatini o‘sishga yordam

beradi. Demak, bolalar aqliy faoliyatining rivojlanishi va nutqning o‘sishida muhim,

xayot asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi.

Tabiat xodisalari, ijtimoiy voqealik, mexnat va turmush shart-sharoitlari bilan

tanishtirish orqali bolalarning oqliy tarbiyasi amalga oshirib boriladi. Bola hayotidagi

turli voqea-xodisalarni ko‘radi. Kuzatadi. Ammo har bir ko‘rgan voqea xodisani

to‘g‘ri tushunavermaydi. Chunki hayotda bunday narsalarni shunchalik ko‘r ko‘rish,

kuzatish mumkinki, natijada bola o‘z oldiga aniq bir maqsad qo‘yishda ojizlik qiladi.

Bu masalada albatta unga kattalarning yordami talab etiladi. Kichik yoshdagi

bolalarning o‘sishida o‘yinning ahamiyatini ta’riflab, N.K.Krupskaya: “Bolalar uchun

o‘yin juda katta ahamitga ega. O‘yin ular uchun bilib olish, o‘yin ular uchun ish

mehnat, o‘yin ular uchun tarbiyaning jiddiy formasidir” degan edi. Bu fikrlardan

ko‘rinib turibdiki, bolalarga bilim berishda, tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishda

15
o‘yindan keng foydalanishimiz ta’lim tarbiya ishini muvaffaqiyatli amalga oshirish

imkonini yaratib beradi.

Didaktik o‘yin ham huddi boshqa o‘yinlar kabi bolalarda xushchaqchaqlik

tuyg‘usini uyg‘otish vositasi hisoblanadi. Natijada bola muvaffaqiyatga erishishga

intiladi, faol harakat qiladi. Bolalarning tashabbuskorligi ortib, o‘yin davomida

ko‘tarinki ruh bilan harakat qiladilar, bu intilish natijasida esa vazifani topshiriqni

bajara olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Juda tortinchoq, har bir narsaga birdaniga

aralashib keta olmaydigan bola o‘yinda birinchi marta o‘yin qoidasini bajarish bilan

xursand bo‘lganidan ovozini qattq chiqarib yuboradi.

Didaktik o‘yinda bolalar oldiga qo‘yiladigan vazifa sekin asta

murakkablashtirilib boriladi. O‘yin vazifasini murakkablashtirish bolalarning hayot
tajribasiga, ularning olgan bilim va ko‘nikmalaniga dastur talab tarbiya asoslangan
xolda amalga oshirilib boriladi.
Didaktik o‘yinlaning hususiyati shundaki, u bolalarning faolligini,

tashabbuskorligini oshiradi, ularni mustaqillikka, o‘z kuchiga ishonishga

o‘rgatadi. Shuningdek, o‘yinda bolaning iroda va xarakteri shakllana

boradi. Bola rostgo‘ylik, to‘g‘rilikka o‘rganadi. Jamoa bo‘lib ishlashga,

harakat qilishga odatlanadi. Shunday qilib, didaktik o‘yinning ham aqliy,

16
ham ahloqiy tarbiyadagi tutgan o‘rni benihoyatdir. O‘yinni tanlashda avvalo

uning g‘oyaviy mazmuniga, ma’naviy va ahloqiy qimmatiga ahamit beriladi.

O‘yinning maqsadi va vazifasi ta’lim va tarbiya maqsadiga mos kelishi lozim.

Didaktik o‘yinlarni tanlashda o‘quvchilarga bilim va tarbiya berishning

quyidagi tartib qoidalariga rioya qilindi.

1. O‘yinlarni tanlash va ulardan foydalanish o‘quvchilarning yosh hususiyatlari

va bilmi saviyasi hisobga olinadi.

2. Tanlangan har bir o‘yin o‘quvchiga sistemali bilim berishi, malaka va 3. ko‘nikmalar hosil qilishi bilan birga ularning barkamol bo‘lib

yetishishga va

ruhan tetik o‘sishiga qaratilgan bo‘ladi.

4. Didaktik o‘yinlarni tanlashda ta’limning aniq maqsad va vazifalari asos qilib

olinadi. O‘yinlar ma’lum mazmunini aniqlashtirishning muhim vositalaridandir.

5. Didaktik o‘yinlarni tanlashda o‘yinning ta’lim jarayoni bilan

uyg‘unlashtirishga, ta’lim tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga,

o‘quvchiga, o‘quvchilarning aktivligi, tashabbuskorligi va ijodiy qobiliyatini

o‘stirishga alohida ahamiyat beriladi. Har bir o‘yin o‘quvchilar uchun “xayot

tajribasi” bo‘lib qolmasdan, ularni mustaqil fikrlashga, his-tuyg‘ularni

rivojlantirishga da’vat etadigan bo‘lishi zarur.

17
6. Didaktik o‘yinlarni tanlashda har bir sinfning saviyasi, o‘ziga xos hususiyatlari,

maktabning shart-sharoitlari, imkoniyatlari hisobga olinadi, chunki bir

sharoitda yaxshi natija bergan o‘yin, o‘ziga bir shart-sharoitda yaxshi samara

bermasligi mumkin.

7. Didaktik o‘yinlarni tanlash va tashkil qilishda, yangi o‘yinlarni kashf

etishda o‘qituvchining pedagogik tayyorligi, mahorati, metodik saviyasi,

o‘yinga bo‘lgan shaxsiy munasabati va izlanishlari alohida ahamiyat kasb

etadi. O‘qituvchilarning chinakam ijodiy ishi. U yosh avlod qalbini kashf

etadi. Unga sayqal beradi. O‘qituvchi bolalar ma’naviy dunyosini, o‘yin

xazinasi hamisha ardoqlab, to‘ldirib turadi. Bolalarning o‘yin qobiliyatini

rivojlantirib beradi. O‘yinlar bolalarni zeriktirmaydi, ularning lug‘at

boyligi o‘z-o‘zdan ortib boradi, nutq rivojlanadi, diqqat faollashadi, fikr

doirasi kengayadi, ijodiy izlanish kamol topadi. Muhimi darsda katta

samaradorlikka erishiladi, hech kim zerikmaydi. Bolalar o‘ynar ekanlar,

beixtiyor olgan bilimlarini, uquvlarini mustahkamlaydilar va

takomillashtiradilar.

O’yin metodi — ta`lim jarayonida o`qituvchi va o`quvchilar o`rtasidagi

faollikni oshirish orqali ularning o`zaro harakati, ta`siri ostida bilimlarni

o`zlashtirishni kafoiatlash, shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu

usullarni qo`llash dars sifati va samaradorligini oshirishga yordam beradi. Uning

22
asosiy mezonlari — norasmiy bahs-munozaralar o`tkazish, o`quv materialini erkin

bayon etish, mustaqil o`qish, o`rganish, seminarlar o`tkazish, o`quvchilarni

tashabbus ko`rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, sinf

jamoasi bo`lib ishlash uchun topshiriq, vazifalar berish, yozma ishlar bajarish va

boshqalardan iborat.

O’yin metodi bu — o`zaro guruh faolligi, ya`ni, bunda o`quv-biluv jarayoni

o`zaro suhbat tariqasida, dialog shaklda (kompyuter aloqasi) yoki o`qituvchi-

o`quvchilarning o`zaro muloqotlari asosida kechadi.

Interfaollik — o`zaro faollik, harakat, ta`sirchanlik, o`quvchi-o`qituvchi, o`quvchi-

o`quvchi (sub`yekt-sub`yekt) suhbatlarida sodir bo`ladi. Interfaol metodlarning

bosh maqsadi — o`q jarayoni uchun eng qulay muhit vaziyat yaratish orqali

o`quvchining faol, erkin, ijodiy fikr yuritish, uni ehtiyoj, qiziqishlari, ichki

imkoniyatlarini ishga solishga muhit yaratadi. Bunday darslar shunday kechadiki,

bu jarayonda bironta ham o`quvchi chetda qolmay, eshitgan, o`qigan, ko`rgan

bilgan fikr- mulohazalarini ochiq-oydin bildirish imkoniyatiga ega bo`ladilar.

O`zaro fikr almashish jarayoni sodir bo`ladi. Bolalarda bilim olishga havas,

qiziqish ortadi, o`zaro do`stona munosabatlar shakllanadi.

23
Interfaol ta`lim o`z xususiyatiga ko`ra didaktik o`yinlar orqali, evristik (fikrlash,

izlash, topish) suhbat-dars jarayonini loyihalash orqali, muamoli vaziyatni hosil

qilish va yechish orqali, kreativ-ijodkorlik asosida, axborot kommunikatsion

texnologiyalar yordamida amalga oshirish metodlarini o`z ichiga oladi.

Axborot kommunikatsion texnologiyalar asosida ta`lim o`z navbatida kompyuter

dasturlari yordamida o`qitish, masofadan o`qitish, internet tarmoqlari asosida

o`qitish, media-ta`lim metodlaridan iborat.

Boshlang`ich ta`limda o`quvchilarning yosh xususiyatlari, savodxonlik darajalari,

shaxsiy tabiatlariga ko`ra didaktik o`yinlar orqali, evristik suhbatlar

loyihalashtirish asosidagi metodlar keng qo`llanilmoqda. Agar o`qitish jarayonida

har bir o`quvchi o`zining o`zlashtirish imkoniyati darajasida topshiriqlar olib

ishlaganida u yuqori sifat va samaradorlikni ta`minlagan bo`lar edi. Bunday holatni

faqat tabaqalashtirilgan ta`lim orqaligina amalga oshirish mumkin.

Didaktik o`yinli metodlar: o`quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga

asoslangan. Ular o`quvchi shaxsidagi ijodiy imkoniyatlarni ro`yobga chiqarish va

rivojlantirishning amaliy yechimlarini aniqlash va amalga oshirishda katta

ahamiyatga ega. Bu metod o`quvchini ichki imkoniyatlarini ishga tushishiga,

24
o`ylashga, erkin fikr yuritishga, muloqotga, ijodkorlikka yetaklaydi. Ayniqsa, unda

atrof-muhit, hayotni bilishga qiziqish ortadi, uchragan qiyinchilik, to`siqlarni,

qanday yengish va tanqidiy fikrlash ko`nikmalarini shakllantiradi.

Ta`lim-tarbiya jarayonida asosan o`quvchilarda ta`lim olish motivlarini, ularni turli

yo`nalishlardagi qobiliyat qiziqishlarini oshiradigan, biror kasbga moyilliklarini

ko`rsatadigan, didaktik o`yinlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

I.2. O’yin va uning turlari: o’yin nazariy, amaliy, jismoniy, rolli, ishchanlik va

boshqa

yo`nalishdagi turlarga ajratiladi. Ular o`quvchilarda tahlil qilish, mantiqiy fikrlash,

tadqiq qilish, hisoblash, o`lchash, yasash, sinash, kuzatish, solishtirish, xulosa

chiqarish, mustaqil qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa tarkibida ishlash, nutq

o`stirish, til o`rgatish, yangi bilimlar olish faoliyatlarini rivojlantiradi.

Umumiy o`yinlar nazariyasiga ko`ra, mavjud barcha o`yin turlarini tasniflashda

ularni funksional, mavzuli, konstruktiv, didaktik, sport va harbiy o`yinlarga

ajratiladi. Didaktik o`yin turlarini tanlashda,quydagi mezonlarga rioya qilish

yaxshi natijalar beradi:

— ishtirokchilarning tarkibi bo`yicha, ya`ni o`g`il bolalar, qiz bolalar yoki aralash

25
guruhlar uchun o`yinlar;

— ishtirokchilarning soni bo`yicha: yakka, juftlikda, kichik guruh, katta guruh,

sinf jamoasi, sinflararo va ommaviy tarzdagi o`yinlar;

— o`yin jarayoni bo`yicha — fikrlash, o`ylash, topag`onlik, harakatlar asoslangan,

musobaqa va boshqalarga yo`naltirilgan;

— vaqt me`yori bo`yicha — dars, mashg`ulot vaqtining reja bo`yicha ajratilgan

qismi, o`yin maqsadiga erishguncha, g`oliblar aniqlanguncha davom etadigan

o`yinlar.

— ishchaniik o`yini darsi — mavzu bo`yicha masalalarni hal etish jarayonida

o`quvchilarning faol ishtirok etishini ta`minlash orqali yangi bilimlarni

o`zlashtirish mashqi;

— rolli o`yin darsi- mavzu bo`yicha masalalarni o`rganishda o`quvchilarga

oldindan ma`lum rollarni taqsimlash va dars jarayonida shu rollarni bajarishlarini

tashkil etish asosida bilimlarini mustahkamlash;

— boshqa darslarga doir va integratsiyalash uchun qulay bo`lgan mavzular

bo`yicha tashkil qilingan dars bo`lib, o`quvchilarning turli fanlarga qiziqishlarini

orttirib, ta`lim jarayonidagi faollikni ta`minlaydi. Bularning bari o`quvchilarga

26
fanlararo bog`liqlikni o`rgatish orqali ularda olam tuzilishining ilmiy asoslarini

to`liq idrok etish va ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish, ijodiy tafakkurlarini

rivojlantirishga xizmat qiladi.

Darslarni nechog`li qiziqarli, foydali va samarali tashkil etish o`qituvchilarning

ijodkorligi, tashabbuskorligiga bog`liq. Xulosa qilib aytganda, o`qituvchi faqat

o`qitibgina qolmay, o`quvchini mustaqil mutolaa qilish orqali ta`lim olish

ko`nikmalarini shakllantirishi,o`quvchilarni darslik, qo`llanma, internet xabarlari,

manbalarni tahlil qilish orqali bilim olishga o`rgatishi, o`quvchi ta`lim jarayonida

eshitib, ko`ribgina qolmay, balki dars mavzusi, mazmunini o`rganishda uni faol

ishtirokchisiga aylanishini ta`minlashi zarur. Agar o`qituvchi interfaol ta`lim

mazmunini va mohiyatini, uning metodlarini o`qib-o`rganib, o`zlashtirib, o`z

pedagogik faoliyatiga joriy qila olsa, takomillashgan Davlat ta`lim standartlarini va

modernizatsiya qilingan o`quv dasturlarini to`la o`zlashtirishlarini kafolatlaydi,

sifat va samaradorlikka erishishni ta`minlaydi.

Demakki, har bir o`qituvchi o`z o`quvchisini dars jarayonida faollashtira olsa,

bolalarning o`qish, o`zlashtirish, bilim, ko`nikma, malakalarni egallash darajasi

yuqori ko`rsatkichlarni tashkil etadi.

27
Boshlang’ich sinflarda ko’proq bolalarning yoshini, bilim saviyasini

hisobga

olishni unutmaslik kerak. Ularni oddiy, oson va vaqtni kam oladigan turlaridan

boshlab, didaktik o‘yinlar o‘tkazishdan oldin asta-sekin murakkablashtirib borish

yaxshi natija beradi. Bunday ish tutish, bir tomondan bolalarning dunyoqarash va

ongini kengaytirsa, boshqa tomondan, ularning bayon etish qobiliyatini

kuchaytiradi, mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

O‘qituvchi bunday interfaol metodlarni mavzu asosida ma’lum maqsaddan

kelib chiqqan holda tanlay olishi zarur.

Sinf o‘quvchilari bir necha guruhga ajratiladi. O‘qituvchi biron predmet yoki ish

quroli rasmini o‘quvchilarga ko‘rsatadi.

Masalan: chinor, terak, olma daraxtlarining bargini ko‘rsatib,

1. Uzoq umr ko‘ruvchi daraxt qaysi?

2. Qaysi daraxt meva beradi?

3. Jonli predmetni toping?

4. Qaysi hayvon tez chopa oladi?

va shu kabi savollar beradi.

O‘quvchilar tasvirda yashiringan sonlarni topish orqali ularni eslab qolish va qo‘l

harakatini to‘g‘ri daftarga,
ishlatishga o‘rganadilar. Ular o‘ynab yurganda yerga,
28

boshqa joylarga tasvirni chizish orqali ham sonlarni. Yoki mavzuni eslab qolish

ko‘nikmalarini egallaydilar.

“So‘zning o‘rnini topish” o‘yini.

O‘yinni o‘tkazishdan oldin o‘qituvchi yozuv taxtada yoki kartochkada she’riy

parchalarni yozib tarqatadi. Kartochkadagi ayrim so‘zlar tushirib qoldiriladi.

O‘qituvchi o‘quvchilardan so‘zlarning o‘rnini topib yozishni talab etadi.

Bunday o‘yinlarni o‘tkazish o‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga va lug‘at boyligini

oshirishga yordam beradi. Namuna:

Bog‘

...........

Dala

...........
yashnaydi,

bilan.

yashnar

bilan.
Uy

.........

Tog‘

.........
yashnaydi,

bilan.

yashnaydi

bilan.

O‘quvchilar ochiq qolgan so‘zlar o‘rniga mos keladigan to‘g‘ri javobni topib

yozishlari kerak (bog‘bon, dehqon, bola, lola).

29

Sahnalashtirilgan darslar o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, hayotda o‘zini tuta


bilishga, ayrim o‘quvchilar uchun ko‘rish orqali mavzuni anglab olishda yordam


beradi..


«Kim savodxon» o‘yini.


O‘quvchilarga imlosi qiyin so‘zlarni to‘g‘ri yozib berish topshiriladi.


Masalan: dar__, ros__, samarqan__, pas__, go‘sh__, es__lik, darax__, mar__.


S pas__
o‘zlar guruhlarga mana shunday kartonga tayyorlab topshiriladi. Har bir guruhga


berilgan so‘z bir xil bo‘lishi kerak.


Qaysi guruh a’zolari berilgan so‘zni to‘g‘ri yozib ko‘rsatsa, shu guruh a’zolari g’olib hisoblanadi.


Ularning olgan ballari doskaga yozib boriladi va o‘yin shu tarzda davom ettiriladi.


O‘yin oxirida qaysi guruh ko‘p ball to‘plagan bo‘lsa, shu guruh a’zolari «Kim


savodxon» o‘yinini g‘olibi bo‘ladi.


Xulosa. Har qanday pedagogik yangilik zaminida biron –bir g’oya yotadi.


Pedagogik texnologiya qanday qilib, qanday usullar bilan o’qitilsa, natija yaxshi


bo’ladi, «o’quvchilarning dars jarayoniga faol qatnashishi ,darsga qiziqishi


ortadi»- degan savolga javob beradi.Darslarning qanchalik samaradorli bo‘lishi


albatta birinchi o‘rinda, biz pedagoglarga o’qituvchilarning dars o’tishlariga


bog‘liqdir. Demak, biz bugun ilg’or pedagogic texnalogiyalardan foydalanib dars

30
o’tishimiz zarurdir.

I.3. Til o’rganish va o’rgatishda o’yinlarning ahamiyati.

O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov “Toki hayot davom etar ekan,

ta`lim ham, zamon o`rtaga qo`yayotgan yangi-yangi talablarga ko`ra muttasil

ravishda o`zgarib-yangilanib boraveradi. Faqat biz sohadagi dastlabki qadamlarni

to`g`ri qo`ya olsak, poydevorni mustahkam qilib barpo etsak, men shunga

ishonamanki, bugungi avlod esa bizning qilgan ishlarimizni ehtirom va

minnatdorchilik tuyg`usi bilan eslaydi”, deb e`tirof etadi.

Darhaqiqat, O`zbekistonning milliy istiqlolga erishish, ijtimoiy va siyosiy

sohada sodir bo`layotgan tub o`zgarishlar ta`lim tizimini, jumladan, maktabgacha

yoshfagi bolalarga ta`lim-tarbiya berish, ularni aqliy, ma`naviy, jismoniy jihatdan

rivojlantirish va maktabga tayyorlash jarayonini yangilashni taqoza etmoqda.

“Ta`lim to`g`risida”gi Qonunning 26 moddasida “O`qitishning ilg`or

shakllari va yangi pedagogik texnologiya .. o`quv jarayoniga joriy etilsin” deyilgan

bo`lsa, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da: “Ta`lim berishning ilg`or pedagogik

texnologiyalarini, zamonaviy o`quv-uslubiy majmualarini yaratish va o`quv tarbiya

jarayonini didaktik jihatdan ta`minlash” talab etiladi.

31
Texnologiya yunoncha ikkita “texno”, ‘logiya” so`zlaridan tashkil topgan

bo`lib, mohirlik, ustalik to`g`risidagi ta`limot degan ma`noni anglatadi. Yangi

pedagogik texnologiya esa shu paytgacha ta`lim-tarbiya berishda foydalanib

kelgan an`anaviy uslublardan voz kechgan holda yangi, qildiradigan, ijodiy

izlanishga chorlaydigan uslublar yig`indisidan mohirlik bilan foydalanishlar.

Maktabgacha ta`lim tizimida predmetli yo`nalish mavjud edi. Predmetli

ta`lim maktabgacha ta`lim muassasalarida o`zining mazmuniga ko`ra tobora

murakkablashib, maktab ta`limiga yaqinlashib boradi. Natijada bolaning o`yin

faoliyatiga asoslangan rivojlanish jarayoni uning ruhiy rivojlanishi bilan

nomuvafiq murakkab ta`lib jarayoni bilan almashtirildi. Bu holat

tarbiyalanuvchilarning dastur vazifalarinin o`zlashtirishlariga ham o`zining salbiy

ta`sirini o`tkazdi.

Shu bois, bugungi kunda maktabgacha ta`lim muassasalarida bolalarning

faoliyatlari oila sharoitiga yaqinlashtirilib, 2-3 yo`nalish uyg`unlashtirilib turli xil

o`yinlardan foydalanish orqali tashkil qilinmoqda. Bir yo`nalishdan ikkinchi

yo`nalishga o`tishda qiziqarli “Aldarko`sa”, “Bilmasvoy”, “Afandi”, “yalmog`iz”,

“dehqon bobo”, “Qimmatxon” kabi va shu obrazlar yordamida bog`lanib, didaktik

o`yinlaridan foydalaniladi.

Bugungi kunda maktabgacha ta`lim sohasida xalqaro aloqalarga keng o`rin

32
berilib rivojlangan mamlakatlar, jumladan, Germaniya, Gollandiya tajribalari

o`rganilib, xududiy va milliy xususiyatlarimiz hisobga olingan holda, ijobiy

qo`llanilmoqda.

Mariya Motessori ilmiy izlanuvchan, tabiatshunos, vrach, psixolog Italiya

yashab ijod etgan, Gollandiyada

vafot etgan. Uning maktabgacha tarbiya sohasida pedagogik faoliyatini butun

dunyo xalqlari biladi. U bolalar bilan

ishlash jarayonida bolalarga xos bo`lgan psixologik xususiyatlarni: ularning

qobiliyatlari, qiziqqishlari, bilim

darajalarini o`rgandi. Shularga asoslanib didaktik o`yinlar va didaktik materiallar

yaratdi. Uning fikricha pedagogika

bolaga yordam bermaydi balki, tarbiyachiga yordam beradi. Haqiqatdan ham

shunday. O`rgatish uslubi bolalarning

istagi, qiziqishi, mushohada qilishi bilan bog`lanmas ekan, bu uslubning samarasi

to`g`risida o`ylamasa ham bo`ladi.

Biz o`rganib qolgan eski uslubga nazar tashlaydigan bo`lsak, bolalarning istak

hohishini hisobga olmasdan

hammasini yig`ib, majburlab gapimizni eshitishi, xuddi shunday qilib hikoya qilib

berish, namunadagiday rasm

chizish talab qilinar edi. Bunday holat bolani chegaralab uning erkin harakat

33
qilishiga to’sqinlik qilar edi.

Erta yoshda xorijiy tilni o’rganishda bolaga uning yaxlitligicha va asosiy

ehtiyojlarini etiborga olgan holda yondashish lozim.Yangi til va madaniyatni

intensiv o’rganish davri bilan bir qatorda bolaga mulohaza qilish va fikrni bir

joyga jamlashni rivojlantirish hamda motorik ehtiyojlarni to’la qondirish uchun

tinchlik davrlari berilishi lozim.

Quyida sanab o’tilgan tamoyillar darsning kechish jarayonini belgilab beradigan

omillarga bog’liq, shu tufayli ular oldingi bo’limlarda aytib o’tilgan jihatlarni o’z

ichiga oladi. Mazkur tamoyillarning har biri o’ziga hos tarzda xorijiy tillarni

o’rganishni erta yoshdan boshlashning muvaffaqiyatli amalga oshishi uchun bir xil

darajada muhim ahamiyatga ega.

Bola o’rganish jarayoning markazida turishi shart.

Tarbiyachi yoki o’qituvchi bolalarning o’qishga bo’lgan individual jismoniy va

hissiy ehtiyojlari bilan tanishishi, ularni e’tiborga olishi hamda erta yoshda xorijiy

tillarni o’rganish doirasida bu orqali ularning emotsional. Ijtimoiy va motorik

kompetentsiyalarini rivojlantirishi kerak .

Darsning maqsadi, mavzulari, mazmuni va o’quv shakillari bolaning dunyoqarashi

34
va tajribalari bilan bog’liq holda ifodalanishi lozim. Ular bolaning kundalik hayoti

uchun bevosita ahamiyatga ega bo’lishi va ulardan foydalanish imkoniyatini

berishi lozim. Bolaning rivojlanish holatiga qarab eshitilgan va gapirilgan nutq ,

ayniqsa dastlabki bosqichlarda o’rganish predmeti sifatida oldingi o’rinda turadi.

O’qish va yozish tayyorlov maktablarida va boshlang’ich maktabning dastlabki

yillarida vaqti-vaqti bilan oz-ozdan o’rgatib borilishi zarur. Til bilimlari

spiralsimon progress shaklida o’rgatilishi lozim. Til o’rganish mazmunini yetkazib

berish bilan uzviy bog’laydigan konsepsiyalar ochiq shakildagi darslar o’tish

imkonini beradi, masalan tilni fanlararo o’rganish.

Bolalar guruh ichida erishadigan individual yutuqlarni inobatga olishlari va bir-

birlariga nisbatan o’zaro hurmatni shakllantirish lozim.

Bolalar dars jarayonida topshiriqlarni belgilashda ishtirok etishlari lozim.

Ular guruh ichidagi muloqot jarayonida bir-birlarini qo’llab-quvvatlashlari kerak.

Yosh chet tili o’rganuvchilarning o’quv jarayoni o’yin va harakatlarga

yo’naltirilgan bo’lishi kerak.

O’quvchilar qoidalar va ular orasidagi o’zaro bog’liqliklarni misollar yordamida

o’rganishlari, taqlid qilishlari va lozim bo’lsa o’zlari ham topishlari ( induktiv yoki

o’zi topib o’rganish ) kerak.

35
Har bir o’quvchi tipiga optimal imkoniyat berish uchun ( ko’psensorli tarzda

eshitish, ko’rish, ushlab his qilish, hid bilish, o’qish. Harakatlanish, gapirish,

yozish va chizish orqali sezgi organlari bilan yaxlit o’rganish ) mashg’ulotning

barcha davrlarida imkon qadar turli o’quv kanallaridan foydalanishi lozim.

O’quv jarayoni misollar va ko’rgazmali qurollar yordamida yengillashtirilishi

lozim, kichik bosqichli va ichki differtsiya asosida tuzilgan vazifalar materialni

tushunish va uni amalda qo’llashga yordam beradi.

Darsda ijtimoiy shakl turlari ( yakka tartibda ishlash, sherik bolib ishlash, kichik

guruh bo’lib ishlash, katta guruh bo’lib ishlash ) va mashg’ulot shakli turlarini (

,,bekatlar uslubi’’ bo’yicha o’rganish, o’quv senariylari, loyihaviy ishlar ) tez-tez

o’zgartirib turishi orqali darsda bir xillikdan chekiniladi, bu orqali o’quvchilarning

qiziqishlari ortadi va ular fikrini bir joyga jamlashni rivojlantiradi.

Erta yoshda xorijiy tillarni o’qitish jarayonida bola gapirishga majbur qilinmaydi,

balki u masalan, chet tilidagi bazi so’zlarni taqlid qilgan yoki ona tilidagi

gaplarga kiritgan holda dastlab tinglaydi, tushunadi, qabul qiladi va ko’pincha

ma’lum bir vaqt o’tganidan so’ng unga javob qaytaradi.

Tarbiyachi yoki o’qituvchi darsda imkon qadar faqat chet tilida gapiradi, ammo,

bolalar unga ona tillarida bildiradi.
murojat qilganlarida ularni tushunganligini
36

Imkon qadar ko’proq chet tili, zaruryatga qarab ona tili- bu kichik yoshliylar uchun

mo’ljallangan chet tili darsining asosiy tamoyili hisoblanadi.

aniq malumotga ega bo’lishi hamda ba’zi o’quvchilarning individual tarzda ko’p

tilliligi, aniqrog’i umuman qancha tillarni bilishni e’tiborga olish va imkoniyatiga

qarab ulardan darsda foydalanishi lozim. Qulay vaziyatlarda bolaning ona tili yoki

hattoki bolaga tanish bo’lgan boshqa tillarning o’xshash yoki farqli tomonlarga

e’tiborini qaratish orqali bolaning lingvistik ongi rivojlantirilishi mumkin.

O’qituvchi darsda har bir o’quvchining darsga ishtiroki to’g’risida bevosita o’z

fikrini bildirishi kerak bola haqida ijobiy fikr bildirish uni yanada rag’batlantiradi.

Bolaning diqqat –etibori va fikrini bir joyga jamlashni rivojlantirish maqsadida joy

bilan bog’liq sharoitlarni yaratish uchun chet tili darslari imkon qadar

o’zgartirilmaydigan o’quv joyida masalan, muqim xonada yoki muqim o’quv

burchagida olib boriladi.

Bolaning til o’rganishda uning yaxlit rivojlanishini diqqat markazida ushlab

turish uchun o’quv jarayoning yuqorida aytib o’tilgan metodik –didaktik

tamoyillarni tegishli tarzda inobatga olgan holda ish olib borish kerak.

II-Bob. Til talimida didaktik o’yinlar.

II.1. Didaktik o’yin va ularning maqsad vazifalari. 37

Kichik yoshdagi bolalarga chet tilini o’rgatishda asosiy vazifa tarbiyachilar va

o’qituvchilar zimmasiga tushadi. Ular bola uchun ota-ona singari eng muhim

kishilar bo’lib, ta'lim muassasalarida kerakli muhitni yaratish va bolalarga xos

hayot tarzini shakllanishida muhim rol o’ynaydilar. Tarbiyachi yoki o’qituvchi

ko’p tomonlama va o’ta maxsus talablarga qanchalik malakali yondashsa,

bolalarning til o’rganish jarayoni shunchalik muvaffaqiyatli amalga oshadi.

Xarakatli ŏyinlar fanining asosiy maqsad va vazifalari xarakatli ŏyinlarini tashkil

qilish, ŏyinga

raxbarlik qilish, ŏyinlarni ŏtkazish xamda maxsus kŏnikma va malakalarini

rivojlantirishdan iborat.

Bu kurs bŏyicha talabalar qŏyiladigan talablar quyidagilardan iboratdir.

-Eng avvalo talaba xarakatli ŏyinlarini bolani yoshiga mos xolda ŏyinlarni

tanlashni, bolalarni yosh xususiyatlarini e'tiborga olishni darsning qismiga moslab

ŏyinlarni ŏtkazishini va qaysi ŏyinlar orqali bolani jismoniy sifatlarini

rivojlantirishini xamda xarakatli ŏyinlarni amalda qŏllashni bilish lozim.

Xarakatli ŏyinlar fanni boshqa fanlar bilan aloqasi. Xarakatli ŏyinlarni

ŏrgatishda bolaninig yosh xususiyatlarini e'tiborga olib psixologiya, fizilogiya va

pedagogika fanlariga murojat qilish lozim.

«Aqliy hujum» - g'oyalarni generatsiya (ishlab chiqish) qilish metodidir. 38
«Aqliy hujum» metodi biror muammoni yechishda o'quvchilar tomonidan

bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to'plab, ular orqali malum bir yechimga

kelinadigan eng samarali metoddir. Aqliy hujum metodining yozma va og'zaki

shakllari mavjud. Og'zaki shaklida o'qituvchi tomonidan berilgan savolga

o'quvchilarning har biri o'z fikrini og'zaki bildiradi. O'quvchilar o'z javoblarini

aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. Yozma shaklida esa berilgan savolga o'qu

vchilar o'z javoblarini qog'oz kartochkalarga qisqa va barchaga ko'rinarli tarzda

yozadilar.

«Interfaol» - interfaol atamasi inglizcha interact - o'zaro ta'sirlanish (yoki

interaction - o'zaro ta'sir) so'zidan olingan bo'lib, biror faoliyat yoki muammoni

o'zaro muloqotda, o'zaro muomalada, o'zaro baxs-munozara, farqlash asosida,

hamjihatlik bilan hal qilish ma'nosini anglatadi.

«Bumerang» - bu texnologiya dars davomida o'quv materialini chuqur va yaxlit

holatda o'rgani, ijodiy tushunish, erkin o'zlashtirishga yo'naltirilgan. U o'z ichiga

og'zaki va yozma shakllarni qamrab oladi va har bir ishtirokchini turli

topshiriqlarni bajarishi, navbati bilan o'quvchi yoki o'qituvchi rolida bo'lishi,

kerakli ballni to'plashga imkon beradi.

«Evristik» - (haqiqatni topish) yo'naltiruvchi savollar berish yo'li bilan ta'lim
39
berish tizimi. Topqirlik, faollikni rivojlantirishga hizmat qiluvchi, o'quv –

izlanish ta'lim metodi. Optimallashgan tafakkurni rivojlantiradi.

«Kreativ» - (ijodiy) tadqiqot xarakteriga, xususiyatiga ega bo'lib, o'quvchilarda

maqsadga yo'naltirilgan ijodiy tafakkurni jadal rivojlantiradi.

«Hamkorlikda o'qitish» guruhlarda ishlash darsi - o'quvchilarning bir nechta

guruhlarga bo'linib, vazifalar bajarishini tashkil etish orqali bilimlarni

mustahkamlash mashqi.

«Muammoli vaziyat yaratish texnologiyasi» - O'qituvchi o'quvchilarga dars

mavzusi bilan bog'liq ziddiyatli holatni tushuntiradi va uni yechish yo'lini topishni

taklif qiladi. Bu texnologiyaning asosiy g'oyasi bilimlarni o'quvchilarga tayyor holda

berish emas, ular tomonidan dars mavzusiga tegishli muammolar bo'yicha o'quv –

tadqiqotlarini bajarish asosida o'zlashtirilishini «Musobaqa darsi» -o'quvchilarning

o'zaro musobaqlashuvini tashkil etish orqali bilimlarni mustahkamlashdan iborat.

«Ijod darsi» - o'quvchilarning mustaqil ijod etishlarini tashkil etish darsi.

«Sinov darsi» - o'quvchilarning o'zlashtirishlarini turli shakllarda sinash orqali

tashkil qilinadigan dars.

«Umumlashtirish darsi» - ilgari o'tilgan mavzular bo'yicha olingan bilimlarni

umumlashtirish mashqlarini o'tkazish darsi.

40
«Haqiqatni izlash darsi» - dars mavzusiga doir ayrim masalalar yuzasidan

o'quvchilarning mustaqil fiklar bildirishini tashkil etish orqali haqiqatni aniqiash

va mavzuni o'zlashtirishlarini ta'minlash darsi.

Ta'lim jarayonida didaktik o'yinli texnologiyalar didaktik o'yinli dars shaklida

qo'llaniladi. Ushbu darslarda o'quvchilarning bilim olish jarayorii o'yin faoliyati

bilan uyg'unlashtiriladi. SHu sababli o'quvchilarning bilim olish faoliyatio'yin

faoliyati bilan uyg'unlashgan darslar didaktik o 'yinli darslar deb ataladi.

Inson xayotida o'yin faoliyati orqali quyidagi vazifalarni amalga oshiradi:

o'yin orqali shaxsning ma'lum bir faoliyatga bo'lgan qiziqishi ortadi.

Kommunikativ - muloqot madaniyatini egallashga yordam beradi.

SHaxsning o'z iqtiori, qiziqishi, bilimi va o'zligini namoyon etishga imkon

yaratadi.

hayotda va o'yin jarayonida yuz beradigan turli qiyinchiliklarni yengishga

tayyorlaydi, mo'ljalni to'g'ri olish ko'nikmalarini hosil qiladi.

o'yin jarayonida ijtimoiy normalarga mos xulq-atvorni egallash, kamchiliklarga

barham berish imkoniyati yaratiladi.

SHaxsning ijobiy xislat va fazilatlarini shakllantirishga zamin tayyorlaydi.

lnsoniyat uchun ahamiyatli bo'lgan qadriyatlar tizimi, ayniqsa, ijtimoiy,

ma'naviy-madaniy, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni o'rganishga e'tibor

qaratiladi.

O'yin ishtirokchilaridajamoa muloqot madaniyatni rivojlantirish ko'zda 41

tutiladi.

O'yin bilan bog'liq faoliyat o'zining to'rtta xususiyati bilan ajralib turadi:

Erkin rivojlantiruvchi faoliyatning vujudga kelishi (Bunda o'yin ishtirokchilari

rollarni, vazifalarni tanlash, o'z faoliyatidan ko'ngli to'lishi nazarda tutiladi).

Ijodiy muhitni tarkib topishi (o'yin ishtirokchilari tegishli ijodiy va mustaqil

faoliyatga ega bo'ladilar).

his-hayajonli vaziyatning paydo bo'lishi (o'yin davomida musobaqa, raqobat,

hamkorlik, o'zaro yordam vujudga keladi).

O'yin davomida belgilangan qonun-qoidalarga qat'iy amal qilinishi (o'yin

mazmuni, borishi, mantiqiy ketma-ketligi, vaqt balans iva h.k.).

O'yin tarkibiga quyidagi masalalar kiradi:

a)o'yinning syujeti;

b)muayyan rolla, vazifalar;

v) Ushbu rollarni amalga oshirish uchun bajariladigan amallar (usullar); g)

aniq o'yinlar yoki shartli ravishdagi o'yin vositalaridan foydalanish; d)

o'yin ishtirokchilari o'rtasidagi munosaat, muloqot. o yin faoliyat ining

tarkibi quyidagilardan tashkil lopadi:

1.O'yindan ko'zda tutilgan maqsadni aniqiash, loyihalash.

2.Ushbu maqsadni amalga oshirish yo'llarini belgilash.

3.Olingan natijalarni tahlil qilish.

4.O'yin strukturasiga tegishli o'zgartirishlar kiritish. 42

Didaktik o'yinli darslarning o'ziga xos xususiyatlari 1-jadvalda aks ettirilgan.


Didaktik o'yinli darslarni o'quvchilarning bilim olish va o'yin faoliyatining

uyg'unligiga qarab: syujetli-rolli o'yinlar, ijodiy o'yinlar, ishbilarmoniar o'yini,

konferentsiyalar, o'yin-mashqlarga ajratish mumkin.

O'quvtuvchi avval o'quvchilarni individual, so'ngra guruhli o'yinlarga tayyorlashi

va uni o'tkizishi ular muvaffaqiyatli chiqqandag so'ng, ommaviy o'yinlarga

tayyorlashi lozim. CHunki o'quvchilar didaktik o'yinli darslarda faol ishtirok

etishlari uchun zaruri bilim, ko'nikma va malakalarga ega bo'lishlari, bundan

tashqari, sinf jamoasi o'rtasia hamkorlik, o'zaro yordam vujudga kelishi lozim.

O'qituvchi didaktik o'yinli darslarni o'tkazishda quyidagi didaktik talablarga amal

qilishi lozim:

1. Didaktik o'yinli darslar dasturda qayd etilgan ta'limiy, tarbiyaviy,
rivojlantiruvchi maqsad va vazifalarni hal qilishga qaratilgan bo'lishi.


2. Muhim muammolarga bag'ishlanishi va ular o'yin davomida hal qilinishi.


3. Barkamol inson shaxsini tarbiyalash tamoyillariga, sharqona odob-ahloq
normalariga mos kelishi.


4. O'yin strukturasi mantiqiy ketma-ketlikda bo'lishi.


5. Mazkur darslarda didaktik printsiplarga amal qilinishi va eng kam vaqt
sarflangan holda ulkan samaraga erishish kerak. quyida biz didaktik o'yinli 43
darslarning
tavsifiga qisqacha to'xtalamiz.


Ijodiy o'yinlar


O'quvchilarning ijodiy izlanishi, mantiqiy fikrlashini rivojlantirish va qo'shimcha

bilim olishga bo'lgan ehtiyojlarini qondirishda ijodiy o'yinlar muhim ahamiyat

kasb etadi.

Ta'lim jarayonida vujudga keltirilgan muammoli vaziyatlarni o'quvchilar

guruhining o'zaro hamkorlikda avval o'zlashtirgan bilim, ko'nikma va

malakalarni ijodiy qo'llanish va izlanish orqali hal etishga zamin tayyorlaydigan

didaktik o'yinlami ijodiy o'yinlar deb atash lozim.

Mazkur didaktik o'yinli darslarda hamma o'quvchilar hamkorlikda ishlaydilar,

avval o'zlashtirgan bilimlarini yangi vaziyatlarda qo'llanib yangi bilimlarni

egallaydilar. Bu esa o'quvchilarning o'z bilimlariga, iqtidoriga ishonch uyg'otadi.

Natijada har bir o'quvchi sidqi dildan va jiddiy tayyorgarlikmuvaffaqiyatning

garovi ekanligini anglaydi va yanada ko'proq bilim olishga kirishadi.

Ishbilarmonlar o'yini

Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni aks ettirishga, o'qvchilarning

muayyan bilim, ko'nikma va malakalarini shakllantirishga qaratilgan hamda

kasbiy sifatlarini tarkib toptirish, ularni ongli ravishda kasbga yo'llash, ilmiy

44
dunyoqarashini kengaytirishga mo'ljallangan didaktik o'yinlarni ishbilarmonlar

o'yini deyiladi. Ishbilarmonlar o'yini ham boshqa o'yinlar kabi o'qituvchi va

o'quvchiiardan puxta tayyorgarlik ko'rishni talab etadi. O'qituvchi ishbilarmonlar

o'yinini uyushtirishda quyidagi vazifalami bosqichma-bosqich amalga oshirish

zarur:

1. O'yin mavzusini oldindan belgilashi.


2.Didaktik o'yinning maqsadi va vazifalari, borishi, mantiqiy ketma-ketligi,

3.o'quvchilar bajarishi lozim bo'lgan topshiriqlami aniqlash va rejalashtirish.

4.Didaktik o'yin davomida o'qvchilar oldiga qo'yiladigan o'quv-bilishga oid

5.muammoli vaziyatlar tizimini vujudga keltirish yo'llarini aniqlash va

6.loyihalash.

7.O'quvchilarni didaktik o'yinning maqsad va vazifalari bilan tanishtirish,

8.didaktik o'yin talab etadigan vazifalami taqsimlash, har bir o'quvchiga aniq

9.yo'llanma berish.

10.Mazkur o'quv-bilishga oid muammoli vaziyatlarni hal etishda o'quvchilarning

11.avvalgi mavzulardan o'zlashtirgan bilim, ko'nikma va malakalarini tanish,

12.odatiy va yangi kutilmagan vaziyatlarda qo'llanish imkoniyatlarini aniqlash.

O'quvchilarning didaktik o'yinga tayyorganlik faoliyatini kuzatish va nazorat

qilish.
45

Didaktik o'yinli darslarning muvaffaqiyati, avvalo o'quvchilarning mazkur

o'yinlarga puxta va qizg'in tayyorgarlik ko'risfilariga, o'qituvchining mazkur

faoliyatini tashkil etish hamda mohirlik bilan boshqarishiga bog'liq.

O'quvchilarning bunday o'yinga tayyorgarlik ko'rish faoliyati quyidagi

masalalarni bilishni:

1.Didaktik o'yinning maqsadi, vazifasi, olib borilish tartibi, qoidalari bilan

2.tanishishni.

3.Didaktik o'yin maqsadi va vazifasidan kelib chiqadigan muammoli vaziyatni

4.aniqlashni.

5.Muammoli vaziyatdan chiqishning samarali yo'llarini topishni.

Har bir o'quvchining o'zi bajarishj lozim bo'lgan vazifalami anglashi.
O'qituvchian kerakii yo'riqnoma va ko'rsatmalar olishni.


5. Turli bilim manbalaridan foydalangan holda muammoli vaziyatni hal etishning

optimal variantini tanlashni.

6. Didaktik o'yin ishtirokchilari o'rtasida o'zaro hamkorlik, o'zaro yordam va

o'zaro nazorat vujudga kelishini taqozo qiladi.

O’yin boshlang’ich sinf o’quvchisi uchun eng tabiiy holat bo’lib, u o’yin vaqtida

o’zini erkin sezishi, qo’rquv va tortinchoqlini unutishi mumkin. Didaktik o’yin

o’quvchining aqliy faolligini oshirish vositasi ham bo’lib, u o’quvchilardagi 46

psixologik holatlarini faollashtiradi va ta’lim jarayoniga qiziqishni orttiradi.

O’yin jarayonida o’quvchi qiyinchiliklarni “mardona” yengishga harakat qiladi,

umumiy o’yinga qiziqishi darsning psixologik holatini yengillashtiradi,

ko’tarinkilik hosil qiladi va g’alaba uchun birlashib harakat qilishga o’rgatadi.

Didaktik o’yinlar syujeti va mashq qilishga mo’ljallangan turlarga bo’linadi.

Syujetli o’yinlar oyinlar biror tanish bog’langan bo’lib, unda ro’llar taqsimlanadi.

Ularga “Telefon”, “Topni kimga oshiramiz”. “Telegraf” kabi o’yinlar kiradi.

O’yin mashqlarga esa, o’yin elementlarigina kiritilgan bo’lib, unda ko’proq

o’yinni shartli qabul qilishga to’g’ri keladi. Bunda biror o’yin qoidasiga harakati

kiritiladi. Bunday o’yinlarga misol qilib “Jim” o’yini “Matematik istafeta” kabi

o’yinlarni kiritish mumkin.

Mashq o’yinarini o’tkazish kamroq vaqt va harakatni talab qiladi, lekin syujjetli

ro’lli o’yinlar ko’proq qiziqish uyg’otadi.

O’yin texnalogiyalaridan tashqari interfaol metodlardan “Aqliy hujum”, “6x6x6”,

“Bahs-munozara”, “Savol bering”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Burchaklar

metodi”, “Kubiklar” kabilarni sanab o’tish mumkin. Bu metodlar sinfda

o’rganiladigan mavzular yuzasidan muammoli vaziyatlarni yaratishga, mavzuni

muhokama qilish asosida bahs – munozara orqali miammo yechimini topishda

47
yaqindan yordam beradi.

Chet tili o’qitish jarayonida yangi ta’lim texnalogiyalaridan foydalanish shaxs

komolotini taminlashga xizmat qiluvchi mustaqil fikr yuritish, o’z ustida ishlash,

faoliyatiga nisbatan ijodiy yondashish kabi xislatlarni ham shaklla nishga zamin

yaratadi. Shu yerda bu boradagi ichki imkoniyatlarni ochib berish haqida

yuritamiz.

1-5 sinflarda joriy etiladigan yangi texnologiya avvalo, fanlar orasidagi

bog’liklikni ta’minlash, ortiqcha qiyinchilikni bartaraf etish, o’quvchi faoliyatini

to’g’ri izga solish, vaqtdan unumli foydalanish, tashabbuskorlik va ijodkorlik

muhitini yaratish kabi qator maqsadlarni amalgam oshirish imkonini beradi.

Shunday ekan, o’qituvchi darsda turli pedagogik usullardan foydalansa,

o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida to’siq yo’qoladi, bolalarning xarakteri kengroq

ochiladi; kuzatuvchanlik, xotira diqqati kuchayadi; chunki darsda majburiy bilim

berish bo’lmay, ilmni ixtiyoriy natijaga olib keladi. Buning uchun quyidagi

metodik usullarni tavsiya etaman.

Chet tili darslarida didaktik o’yinlardan foydalanishning

Pedagogik asoslari.

Didaktik o’yin- o’quvchilarga bilim berish maqsadida qo’llanadigan o’yin turi

48
bo’lib, unda bor ta’limiy maqsad o’yin shakli orqali amalgam oshiriladi. Didaktik

o’yin darsning umumiy maqsadlariga bo’ysindiriladi va ma’lum bir qonun-qoida

asosida o’tkaziladi. Bunday o’yinlardan o’quv materialini o’zlashtirishda,

mustahkamlashda, chuqurlashtirish va takrorlashda foydalaniladi. Bola o’yinda

ishtirok etish jarayonida bilim oladi, malka va ko’nikma hosil bo’ladi.

Didaktik o’yinlardan foydalanishdan maqsad uchun tabiiy bo’lgan o’yin vositasi

orqali ma’lum bir ta’limiy vazifalarni amalgam oshirishdir. O’yin orqali birinchi

navbatda bolalarning bilishga bo’lgan qiziqishlarini shakllantirish ko’zda tutiladi.

Didaktik o’yinning asosiy mohiyati shundaki, biror vazifani hai o’ilish bolalarga

o’yin tariqasida topshirilsa, bu bolalarni qiziqtiradi, beixtiyor diqqatini jalb

o’iladi, natijada ular ko’tarinki ruhda va faol jarayonda bu vazifani bajaradilar.

Didaktik o’yin dars jarayonida o’ziga xos ta’limiy, tarbiyaviy va

rivojlantiruvchi vazifalarni bajaradi.

Ta’limiy vazifasi yuqorida aytilgandek, o’yin orqali biror mawzu o’rganiladi,

takror lanadi yoki mustahkamlanadi. O’yin orqali bu vazifani sezdirmay bajarish

mumkin bo’ladi.

Tarbiyaviy tomoniga kelsak, o’yin jarayonida o’quvchilarda bahamjihatlik,

49
intizomlilik, tirishqoqlik, mehnatsevarlik, boshlangan ishni oxiriga yetkazish kabi

sifatlar tarkib topadi.

Umuman olganda didaktik o’yin darsning umumiy psixologik holatiga ham ijobiy

ta’sir qiladi. Erkinlik qo’rquvni yo’qotadi.Ko’tarinkil kayfiyati bilimlarni

egallashdagi qiyinchiliklarni yengishga yordam beradi.

Didaktik o’yilarning xususiyati shundaki, u bolalarning faolligini oshiradi, ularni

mustaqillikka o’z kuchiga ishonishga o’rgatadi.Shunungdek, o’yinda bolalarning

irodasi va xarakteri shakllana boradi. Bola rostgo’ylik, to’g’rilikka o’rganadi,

jamoda ishlash, harakat qilishga odatlanadi. O’zlashtirish qiyin bo’lgan mavzular

didaktik o’yin orqali oson o’zlashtiriladi.

Didaktik o’yinlardan muntazam va izchil foydalanish orqali bolalarda mustaqillik

qobiliyati o’sadi, fanga qiziqishi ortadi, ular kuzatishga, taqqoslashga, o’z

fikrlarini umumlashtirib, xulosalashga o’rganadilar. Bolalar o’yinda o’z bilim va

tajribalaridan ham foydalanadilar, chunki didaktik o’yin bolalarning amaliy

faoliyati hisoblanadi, ya’ni bolalar o’z bilimlarini o’yin jarayonida amalda

qo’llaydilar. Bu orqali ularning tushunchalari kengayadi, bilim, ko’nikma va

malakalari mustahkamlanadi. Bolalar o’yinda o’yin qoidasiga rioya qilish orqali

aniq vazifani balarishga harakat qiladilar. Buning uchun o’z diqqatini bir yerga

50
to’plash, kuzatuvchanlik, esda qoldirishi kabi faol aqliy faoliyat ham talab

qilinadi.

II.2. Didaktik o’yin va ularning shakillari.

Didaktik o’yinlarnig quydagicha shakillari mavlud;

Suyjetli- ro’lli o’yin va o’yin- mashqlar.

Syujetli- ro’lli o’yin biror syujetga asoslanadi, ro’llarga bo’linadi, o’yin xarakteri

va qoidasi bo’ladi. Masalan “kema marshrutini aniqla”, “Telefon”, “Telagraf”,

“To’p kimga beriladi?” kabilar.

O’yin- mashqlarda faqat alohida o’yin elementi kiritilgan bo’lib, yoki topishmoq,

biror qoida yoki o’yinning biror harakati olinadi. Bunday o’yinlarga ‘”Zanjir”,

“Jim”, “so’z tuzish”, “Doira ”, “Uychani to’ldir” kabilar kiradi. Bu tor o’yinlarni

tashkil qilish oson, uni o’tkazishca kamroq vaqt ketadi, lekin o’quvchilarda

syujetli- ro’lli o’yinlar o’yin- mashqlarga ko’ra ko’proq qiziqish uyg’otadi.

O’yindagi o’quvchilarning o’quv – bilish faoliyatiga ko’ra o’yinlarni yana bir

necha turga ajratish mumkin:

O’quvchi faqat ijrochi sifatida qatnashadigan o’yinlar: bunda o’quvchilar

namunada ko’rsatilganidek harakat qiladilar. Masalan: “kim ko’p so’z biladi”

o’yin kabi.

O’tilgan bor mavzuni esga olib, takrorlashni talab qiladigan o’yinlar. Bunda 51

masalan o’quvchilarning Grammatik malakalari mustahkamlanadi. Bunday

o’yinlarga “kop so’z yozish ”, “ leksik o’yinlar”, “pichirlab gapirish” o’yinlari

kiradi.

Biror bir narsani o’zgartirish bilan bog’liq bo’lgan o’yinlar. Bunday o’yinlarda

o’quvchilar berilgan masala va misolni ularga mantiqiy bog’liq bo’lgan boshqa

masala masala va misol bilan almashtiradilar. Masalan: “Matematik estafata”,

“Zanjir”, “Doiraviy misollar”, ya’ni bunday o’yinlarga o’z-o’zini va bir-birini

nazorat qilishga o’gattuvchi o’yinlarga o’yinlar ham kiradi: “Nazoratchilar”,

“Bilmasvoyni tekshirish” va hokazo.

izlanish va ijodiy talab qiluvchi o’yinlar 4 – guruhga kiritadi. Bunday

o’yinlarda o’quvchilardan topqirlik, mustaqillik, ijod qilish kabilar talab qiladi.

Masalan: “Topishmoqni top”, “Samalyatning yo’lini aniqla” kabi o’yinlar shular

jumlasidandir.

Chet tili darslari xususiyatidan kelib chiqib, o’yin – musobaqalarni va olimpiada

o’yinlarini ajratish mumkin. Musobaqa – o’yinida topshiriqlarni bajarishning tezligi

va to’g’riligi etiborga olinsa olimpiada o’yinlarida topshiriqning mazmuni, bajarilish

sifati birinchi o’yinga qo’yiladi.

52
Har bir didaktik o’yin o’z navbatida quyidagi komponentlardan tuziladi: o’yin maqsadi, qoidalari, jihozi, mazmuni, natijasi.

1. O’yin maqsadi unung qaysi ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifani

bajarishi bilan aniqlanadi. Maqsad o’quvchilarning bilimiga nisbatan aniqlanadi

va biror bilimlarni esga tushirish, foydalanish, bilib olish va boshqalar bilan

aniqlanadi.

2. O’yin qoidalari o’yinni olib borish va unga qatnashish tarkibini aniqlab beradi.

Qoidalar o’yin maqsadiga mos holda o’quvchilar faoliyatini tarkibga solish uchun

kerak bo’ladi.

3. O’yin mazmuni o’quvchilarning bajarishi kerak bo’lgan harakatlari bilan

aniqlanadi, matematika darslarida bu harakatlar ko’proq misol va masala

yechishdan iborat bo’ladi. O’yin jihozi o’yinni o’tkazish uchun kerak bo’gan

predmet – modellar, real va shartli predametlar, kartochka va ko’rgazmalardan

iborat.

4. O’yin natijasi qo’yilgan vazifaning bajarishi bilan aniqlanadi. Natija

5. o’quvchilarni qoniqtirish kerak.

Didaktik o’yinlarni o’tkazish qoidalari.
Didaktik o’yinlarni tanlashda o’quvchilarga bilim va tarbiya berishning quidagi

53
tartib – qoidalariga rioya qilinadi:

1. Didaktik o’yinlarni tanlash va ulardan foydalanishda o’quvchilarning yosh

xususiyatlari, pedagogik jihatdan tayyorgarligi va bilim saviyasi hisobga

olinadi.

2. Tanlangan har bir o’yin o’quvchilarga sistemali bilim berish, malaka va

ko’nikmalar hosil qilish bilan birga ularning barkamol bo’lib yetishishiga va ruhan tetik o’sishiga qaratilgan bo’ladi.

3. Didaktik o’yinlarni tanlashda ta’limning aniq maqsad va vazifalari asos qilib

olinadi. Didaktik oyinlar ta’lim mazmunini aniqlashtirishning muhim

vositalaridandir. U o’quvchilarda o’qish motivini, istagini rivojlantirishga

xizmat qiladi.

4. Didaktik o’yinlarni tanlashda ta’lim jarayoning samaradorligini oshirishda,

o’quvchilarning faolligini, tashabbuskorligi va ilodiy qobiliyatinu o’stirishga,

alohida ahamiyat beriladi. Har bir o’yin o’quvchilar uchun ularni mustaqil

fikrlashga, his- tuyg’ularini rivojlantirishga da’vat etuvchi vosita ham bo’lib

xizmat qilishi kerak.

5. D idaktik o’yinlarni tanlashda har bir sinfning kuchi, imkoniyatlari, o’ziga xos

xususiyatlari, maktabning shart- sharoitlari, o’qituvchi va sinf xonasi

imkoniyatlari ham hisobga olinishi kerak. Chunki biror sharoitda yoki sinfda

yaxshi samara bergan o’yin boshqa sharoit yoki sinfda kutilgan natijani

54
bermasligi mumkin.

6. Didaktik o’yinlarni tanlash va tashkil etishda, yangi o’yinlarni sinfdagi

sharoitga moslab o’zgartirishda o’qituvchining pedagogic tayyorgarligi,

mahorati, metodik bilim va tajribasi, o’yinga bo’lgan shaxsiy munosabati va

izlanishlari alohida ahamiyat kasb etadi. O’qituvchi tasbi chinakam ijodiy ish. U

bola qalbini kashf etadi. Unga sayqal beradi. O’qituvchi bolalar ma’naviy

dunyosini yangi va qiziqarli o’yinlar bilan boyitib boradi. Bolalarning o’yinga

bo’lgan qiziqishlaridan foydalanib, ularning qobiliyatlarini rivojlantirib boradi.

Didaktik o’yinlarni o’tkazish metodikasi.
O’quvchilarning fanga bo’lgan qiziqish va fan bo’yicha bilimlarining puxtaligi

o’qituvchining darsni tashkil qilish va fanni o’qitish metodikasiga bo’g’liq. Didaktik

o’yinlarni qo’llanishi darsda har bir o’quvchining faol ishtirok etishga erishishga

yordam beruvchi usullardan biridir. Didaktik o’yinlar turli shaklda va maqsadda

darsning turli bosqichlarida qo’llanadi. Meto’dikada boshlang’ich sinflar uchun

hamma mavzular bo’yicha o’yinlar taklif qilingan. O’qituvchining vazifasi darsning

55
maqsadiga moslab, o’quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olgan holda o’yinni

tayyorlash va uni o’tkazishga tayyorgarlik ko’rish bo’ladi. O’quvchilarning qiziqishi,

zavqi, birgalikdagi harakati o’qituvchi mehnatiga mukofat bo’ladi.

Har bir o’yinni o’tkazishda quyidagi tartibga amak qilinadi:

o’qituvchi o’yin nomini va uning maqsadini e’lon qiladi.

O’quvchilarning vazifasini va o’yinning tartib – qoidalarini tushuntiradi;

Har bir o’quvchiga ro’llarni ( agar o’yin ro’lli bo’lsa ) bo’lib beradi. Ularni

guruhlariga ajratadi.

O’yin natijasi qanday baholanishi aytiladi;

Tartib – intizomni saqlashga oid ko’rsatma beriladi.

Agar o’yinda o’quvchilarning faqat bir qismi ishtirok etsa, qolgan o’quvchilarga

nazoratchi, hakam va kuzatuvchi vazifalari topshiriladi.

O’yinni musobaqa tarzida o’tkazish o’quvchilar faolligini oshiradi. O’yinni

jonlantiradi. O’qituvchi kamroq ball olga guruhga qo’shimcha topshiriq berib,

ballar sonini ko’paytirish, xatolarni tuzatish imkonini berish mumkin.

O’yin oxirida yakuniy xulosa va ballar aytiladi. Xatolar tahlil qilinadi, xato qilgan

o’quvchilarning keyingi safar e’tiborliroq bo’lishiga chaqiriladi. Hamkorlikda

ishlagan guruhda alohida tilga olinadi. O’yinlar guruxga va alohida o’yinchilarga

mo’ljallangan ham bo’lishi mumkin. O’yinni tshkil qilish, o’tkazish va unga

56
rahbarlik qilish o’qituvchidan katta mahoratni talab etadi. O’qituvchi har bir

o’yinni o’tkazish uchun alohida tayyorgarlik ko’radi. O’yinni tanlaydi, otkazish

rejasini tuzadi va jihozlarni tayyorlaydi. Eng asosiy e’tibor o’yinda sinfning har

bir o’quvchisi qatnashishiga qaratiladi. Agar o’yinda hamma o’quvchining

qatnashishning iloji bo’lmasa, o’yinni hamma o’quvchi o’ynab bo’lguncha ketma – ket qaytarishiga to’g’ri keladi. Aks holda o’quvchilarda ichki norozilik hissi

tug’ilishi mumkin. Didaktik o’yinlarning mojiyati ularni darsning hamma

bosqichlarda qo’llash imkonini beradi. Yangi mavzuni o’rganish davrida

qo’llanadigan o’yin biron mavzuni tushuntirish, qonun va qoidani keltirib

chiqarish va asoslash uchun xizmat qilishi kerak. Mavzuni mustahkamlash vaqtida

qo’llangan o’yin esa, o’tilgan mavzuni eslah va uni amalda qo’llashga qaratilgan

bo’lishi kerak.

O’qituvchi o’yinlarning harakat turiga qarab almashtirishi kerak. Bir gal o’quvchi

ijrochi bo’lsa, keyingi o’yinda ijodkor bo’lsin.

O’yin otkazilisida o’yinning maqsadi, mazmuni, harakatini rejalashtirishdan

tashqari o’yinni qanday boshqarish va yakunlashni jiddiy o’ylab ko’radi.

O’yinchilarni qanday qilib nazorat qilish, g’oliblarni rag’batlantirish yo’llari

rejalanadi. Masalan: o’yin qatnashchilari harakatlarini baholash uchun o’quvchilar

qizil va ko’k rangli signal kartochkalarini ko’rsatishlari yetarli bo’lishi mumkin.

57
Yoki alohida nazoratchilarni tayyorlash va ular yordamida o’yinni boshqarish ham

mumkin bo’ladi. Ayniqsa, musobaqa tarzida o’tkaziladigan o’yinlarni o’tkazish

tartibini o’qituvchi har tomonlama rejalash kerak. Bunday o’yinlarda

o’yinchilarning tezligi va ishni bajarish sifati tekshiriladi. Bunday vaqtda

o’qituvchi o’ziga yordamchilarni belgilashi maqsadga muvofiq bo’ladi. Kekin

o’yindan o’yinga o’tganda yordamchilarni almashtirib turishi, hamma

o’quvchilarning yordamchi ro’lida bo’lib ko’rishiga imkon berishi kerak. O’yin

davomida o’quvchilar xatoga yo’l qo’ysa, uni tezlik bilan tuzatish imkoni beriladi,

umumiy o’yin kayfiyatini buzmaslik uchun xatolarni o’yin yakunlangandan keyin

aytiladi, o’yinni to’xtatish bilan jazo berishga yo’l qo’yilmaydi.

Mavzuga mos ravishda darsda o’qituvchi bir va ikki didaktik o’yinni o’tkazishi

mumkin.

Masalan: “tarjima qil” mavzusida o’tkaziladigan o’yinlar yangi so’zlarni tez

topish, lug’atdagi o’rinni topish, predmetlarini ko’rsatish, bir-biriga taqqoslash,

so’z tartibini o’rganish maqsadlarda o’tkaziladi.

Bolalarni chet tilni o’rganishga tayyorlashda ishni “turli o’yinlar” o’tkazishdan

boshlash maqsadga muvofiqdir. Didaktik o’yinlar o’yin usullarini cheksiz

takrorlash va ozlashtirish, Masalan:
o’yinga turli narsalar kiritish imkonini beradi.
58

“Jim” o’yinining 5-7 xilini butun sinf bilan hamda ayrim bolalar bilan takrorlab

o’tkazish m

umkin. Yana “Nima o’zgardi?” tipidagi o’yin turli xil ko’rsatmali material bilan

o’tkaziladi. Natijada o’yin malakalarining mustahkam o’zlashtirishga imkon

tu’g’iladi.

O’yin paytida bolalar psixologiyasining individual xususiyatlari, ularda shartli

reflekslarning payda bo’lishi va ularning mustahkamligi yanada yaqqolroq

namoyon bo’ladi.

Didaktik o’yinlarning tarbiyaviy ahamiyati nimalardan iborat?

Didaktik o’yinlar hamjihatlik va imtizonlilikni tarbiyalashga yordam beradi,

chunki har bir o’yin shartlari va qoidalariga qat’iy va izchil rioya qilishni talab

etadi. Shulardan “So’zni kim tez yozadi?” “ topishmoq”, “so’zlar zanjiri”

o’yinlari va hokazo.

Darsda o’yinqaroqlik qilib o’tiradigan va o’qituvchini bitta dars davomida 10-15

martagacha tanbeh berishga majbur etadigan bolalar ham uchrab turadi. Biroq

o’yin otkaziladiga vaqtida bunday bolalarning xulq – atvori tamoman o’zgarib

ketadi. Ular darhol o’zlarini tutib oladilar, o’qituvchining o’yin qoidalarini

ko’rsatib berishini kutib o’tirmaydilar ham, qoidalarni o’zlari bajonu dil va

mustaqil bajaradilar. Didaktik o’yinlar jarayonida bolalarda uyushqoqlik, vaqtni

59
iloji boricha tejay bilishi hislatlari tarbiyalanadi.

Chet tili darslarida didaktik o’yinlardan, darsga oid she’rlardan foydalanish

o’quvchilar zehnini o’stirish, til o’rganish ko’nikmalarini oshirishga xizmat qiladi.