Shovqin va vibratsiya (silkinish)ning inson organizmiga ta’siri

SHOVQIN VA VIBRATSIYA (SILKINISH)NING INSON

ORGANIZMIGA TA’SIRI.

R E J A :

1.Shovqin haqida ma’lumot va uning gigienik normalari.

2.Shovqin va vibratsiyaning inson organizmiga ta’siri va uni o‘lchash asboblari.

3.Shovqin va vibratsiya ta’siridan saqlash.

1). Shovqin va vibratsiya elastik muhit zarralarning to‘lqinsimon

Tarqaladigan tebranma harakatidir. Ularning insonga ta’siri tebranishlar chastotasiga

Bog‘liq. 16 Gs dan kam chastotali tebranishlar odamga silkinish – vibratsiya kabi

Ta’sir qiladi. 16-20000 Gs chastotali tebranishlar shovqin hosil qiladi.

Shovqin charchashni oshirib va ish qobiliyatini hamda xavflarga nisbatan

E’tiborni pasaytiribgina qolmay, balki yurak-tomir sistemasi va hazm qilish

Organlarining faoliyatiga ta’sir qiluvchi karlik hamda asab buzilishining asta-sekin

Rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Odamning quloqlari taxminan 2·10-5

-20 Pa atrofidagi tovush bosimlarini

Qabul qilish qobiliyatiga ega. Pastki qiymat –eshituvchanlik, yuqorigi qiymat og‘rik

Bo‘sag‘asidir, bu chegaradan yuqorida quloqlarda og‘rik seziladi, bosh aylana

Boshlaydi, ko‘ngil ayniydi, quloqlardan qon keladi, qulok pardasi yirtilib ketishi

Mumkin.

Detsibel (dB) da ifodalanadigan tovush bosimi darajalari quyidagi

Formuladan aniqlanadi:

Bu erda R – berilgan nuqtadagi tovush bosimi, n|m2

Ro – tovush bosimining minimal kattaligi (n|m2

), u 2·10-5 Pa ga teng.

Har xil shovkin manbalari hosil qiladigan tovush bosimining taxminiy

Darajalari quyidagiga teng (dB).

1. 
   1 metr masofada o‘rtacha ovoz bilan gaplashganda – 60dB.
   

2. 
   Bolg‘a po‘lat plitaga urilganda – 114dB.
   

v) metall qirqish stanogi ishlaganda – 140dB dan yuqori.

g) og‘riqni sezish bo‘sag‘asi – 130-140dB.

Bir nechta manbadan bir xil masofada joylashgan nuqtada chiqadigan

Shovqin kuchini aniklash zarur bo‘lsa, quyidagi formuladan foydalaniladi:

Bu erda : bitta manbadan chiqadigan shovkin kuchining darajasi, dB ;

N – shovqin manbalarining soni.

SHovqin kuchining kattaligi insonning shovqinni his etishini xarakterlay

olmaydi, chunki shovqinning fiziologik his etilishi faqat uning intensivligiga emas,

balki chastotasiga ham bog‘liq.

Odam taxminan 20 Gs dan 20 kGs gacha bo‘lgan chastotadagi tovush

tebranishlarini eshitadi. Bundan past diapazondagi tovushlar infratovushlar, yuqori

diapazondagi tovushlar ulьtratovushlar bo‘lib, odam ularni eshitmaydi, ammo ular

odam organizmiga zararli ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

2). SHovkin va vibratsiya odamning ishlash qobiliyatiga yomon ta’sir qiladi.

SHovqin ta’sirida diqqat-e’tiborning va reaksiya tezligining pasayishi baxtsiz

hodisaga olib ketishi mumkin. YUqori chastotali shovqin va vibratsiya

ishlovchilarga ayniqsa yomon ta’sir qiladi. Intensiv shovqin (95-100 dB) uzoq vakt

ta’sir etganda ayrim ishchilarning boshi og‘riydi yoki aylanadi, uning o‘zi qattiq

charchaydi, tez jahli chiqadi. Keyinchalik eshitish organi kasallanadi. Vibratsiya

uzoq vaqt davomida ta’sir etganda esa insonlar organizmining, asosan markaziy

nerv sistemasining faoliyati buziladi. Odam holsizlanadi. qo‘llarida og‘riq paydo

bo‘ladi (ayniqsa dam olayotganda, tunda).

SHovqin va vibratsiyaning zararli ta’sirini cheklash uchun korxonalarda

tovush bosimining (dB) va vibratsiya parametrlari kattaligining yo‘l qo‘yilgan

chegaraviy darajalari o‘rnatilgan. Ishlab chiqarish xonalaridagi doimiy ish

o‘rinlarida past chastotali (250 Gs va undan past) shovqin uchun shovqin darajasi

91-103 dB, o‘rtacha chastotali (250-1000 Gs) shovqin uchun 85-91 dB, yuqori

chastotali (1000 Gs dan yuqori) shovqin uchun 80-85 dB bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi.

SHovqin va vibratsiya kuchi darajasining belgilangan normalarga mosligini

aniqlash uchun ISHB-1 pribori va SH-3M, SH-71 shovqin o‘lchagichlardan

foydalaniladi. ISHB-1 pribori 22 dan 12000 Gs gacha chastotalar diapozonida 30

dan 150 dB gacha tovush bosimi darajasini o‘lchaydi.

1 – rasmdagi soddalashtirilgan sxema shovqin o‘lchagichining ishlash

prinsipini tushuntiradi.

1-rasm. 1-mikrofon; 2-kuchaytirgich; 3-to‘g‘rilagich;

4- mikroampermetr; 5–nakal batareya; 6–anod batareya.

Mikrofon 1 tovush bosimining tebranishini elektr kuchlanishga o‘zgartiradi,

bu kuchlanish lampali kuchaytirgich 2 bilan kuchaytiriladi, germaniyli diodlar 3

bilan to‘g‘rilanadi va shkalasi detsibellarda darajalangan magnitoelektrik strelkali

pribor bilan o‘lchanadi. Agar mikrofon o‘rniga tebranish parametrlarini ularga SHovqin kuchining kattaligi insonning shovqinni his etishini xarakterlay

olmaydi, chunki shovqinning fiziologik his etilishi faqat uning intensivligiga emas,

balki chastotasiga ham bog‘liq.

Odam taxminan 20 Gs dan 20 kGs gacha bo‘lgan chastotadagi tovush

tebranishlarini eshitadi. Bundan past diapazondagi tovushlar infratovushlar, yuqori

diapazondagi tovushlar ulьtratovushlar bo‘lib, odam ularni eshitmaydi, ammo ular

odam organizmiga zararli ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

2). SHovkin va vibratsiya odamning ishlash qobiliyatiga yomon ta’sir qiladi.

SHovqin ta’sirida diqqat-e’tiborning va reaksiya tezligining pasayishi baxtsiz

hodisaga olib ketishi mumkin. YUqori chastotali shovqin va vibratsiya

ishlovchilarga ayniqsa yomon ta’sir qiladi. Intensiv shovqin (95-100 dB) uzoq vakt

ta’sir etganda ayrim ishchilarning boshi og‘riydi yoki aylanadi, uning o‘zi qattiq

charchaydi, tez jahli chiqadi. Keyinchalik eshitish organi kasallanadi. Vibratsiya

uzoq vaqt davomida ta’sir etganda esa insonlar organizmining, asosan markaziy

nerv sistemasining faoliyati buziladi. Odam holsizlanadi. qo‘llarida og‘riq paydo

bo‘ladi (ayniqsa dam olayotganda, tunda).

SHovqin va vibratsiyaning zararli ta’sirini cheklash uchun korxonalarda

tovush bosimining (dB) va vibratsiya parametrlari kattaligining yo‘l qo‘yilgan

chegaraviy darajalari o‘rnatilgan. Ishlab chiqarish xonalaridagi doimiy ish

o‘rinlarida past chastotali (250 Gs va undan past) shovqin uchun shovqin darajasi

91-103 dB, o‘rtacha chastotali (250-1000 Gs) shovqin uchun 85-91 dB, yuqori

chastotali (1000 Gs dan yuqori) shovqin uchun 80-85 dB bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi.

SHovqin va vibratsiya kuchi darajasining belgilangan normalarga mosligini

aniqlash uchun ISHB-1 pribori va SH-3M, SH-71 shovqin o‘lchagichlardan

foydalaniladi. ISHB-1 pribori 22 dan 12000 Gs gacha chastotalar diapozonida 30

dan 150 dB gacha tovush bosimi darajasini o‘lchaydi.

1 – rasmdagi soddalashtirilgan sxema shovqin o‘lchagichining ishlash

prinsipini tushuntiradi.

1-rasm. 1-mikrofon; 2-kuchaytirgich; 3-to‘g‘rilagich;

4- mikroampermetr; 5–nakal batareya; 6–anod batareya.

Mikrofon 1 tovush bosimining tebranishini elektr kuchlanishga o‘zgartiradi,

bu kuchlanish lampali kuchaytirgich 2 bilan kuchaytiriladi, germaniyli diodlar 3

bilan to‘g‘rilanadi va shkalasi detsibellarda darajalangan magnitoelektrik strelkali

pribor bilan o‘lchanadi. Agar mikrofon o‘rniga tebranish parametrlarini ularga

proporsional elektrik signallarga o‘zgartiradigan vibrouzatgich ulansa, vibratsiya

o‘lchagichlar ham xuddi shu tarzda ishlashi mumkin.

3). Odamlarning intensiv shovqin va vibratsiya ta’siridan asosan quyidagi

Usullar bilan saqlanadi: shovqin hamda vibratsiyani ularning paydo bo‘lish

Manbalarida va ularning tarqalish yo‘llarida kamaytirish, individual himoya

Vositalari va tashkiliy tadbirlar orqali.

Shovqin va vibratsiyani ularning paydo bo‘lish manbalarida kamaytirish

Uchun texnik tadbirlar ko‘riladi, ya’ni zarbli protsesslar zarbsizlari bilan

Almashtiriladi, dumalash podshipniklari o‘rniga sirpanish podshipniklari qo‘yiladi.

Bulardan tashqari, jihozlarni o‘z vaqtida remont qilib turish ham zarur.

Shovqin va vibratsiyani ularning tarqalish yo‘lida kamaytrish uchun tovush

Izolyasiyasi va vibroizolyasiya tovush yutish va vibroyutish, shovqin so‘ndirgichlar

Qo‘llaniladi. Kabinalar, kojuxlar tovushni izolyasiyalash vositalari hisoblanadi.

Bundan tashqari, shovqinni pasaytirish uchun binolarga shisha bloklardan bir yoki

Ikki qavat qilib yorug‘lik priyomlari o‘rnatiladi, eshik o‘rinlari tamburlar bilan

Jihozlanadi.

Eng ko‘p shovqin chiqaradigan mexanizmlar po‘latdan, alyuminiy

Qotishmalari, shisha plastikdan tayyorlangan kojuxlar bilan berkitilishi kerak.

Kojux va xonalarning tovush izolyasiyasi sifatida tovush yutuvchi materiallar

Ishlatiladi. Shunday qilinganda tovush bosimi darajasi 15-25 db ga pasayadi.

Tovush yutuvchi materiallar jumlasiga akustik plitalar va g‘ovak to‘ldirgichli

Teshik-teshik konstruksiyalar kiradi. Keyingi vaqtda shovqinni pasaytirish uchun

Xonalarga shar, kub, prizma va boshqa ko‘rinishdagi donali tovush yutkichlar

Qoplanmokda. Ular ishlab chiqarish xonasida shovqin darajasini 5-6 db ga

Pasaytiradi.

Vibratsiyani, vibratsiya manbai bilan asos orasidagi qattiq bog‘lanishlarni

Yo‘qotish orqali kamaytirish mumkin. Buning uchun elastik elementlar po‘lat prujinalar ko‘rinishidagi vibroizolyatorlar yoki egiluvchan materiallardan

Tayyorlangan qistirmalar ishlatiladi. Vibratsiyaga qarshi kurash vositalaridan biri

Vibratsiyani so‘ndirishdir. Buning uchun vibratsiyalanadigan sirtga ko‘chib

Ketmaydigan qilib elastik-qovushqoq materiallar qatlamlari surtiladi.

Vibratsiya umumiy va qisman bo‘lishi mumkin. Umumiy vibratsiyada inson

Organizmi butunlay vibratsiya ta’sirida bo‘ladi, qisman vibratsiyada esa inson

Organizmining ba’zi bir qismlarigina vibratsiya ta’siriga tushadi. Umumiy

Vibratsiyaga transport vositalarini boshqaruvchilar, shtamp sistemalarini, yuk

Ko‘tarish kranlari va boshqa vositalarni boshqaruvchilar umumiy vibratsiya ta’siri

Ostida bo‘ladi. Qisman vibratsiya ta’siriga qo‘lda ishlatiladigan elektr va pnevmatik

Qurilmalar bilan ishlayotganlar tushadi.

Inson organizmining deyarli hamma qismlarida har xil chastotadagi titrashlar

Mavjud. Masalan, odam boshi, bo‘yni, yurak qismlari vibratsiya sistemasi sifatida

Qaralishi mumkinki, bu o‘ziga yarasha og‘irlikka ega bo‘lib prujinasimon vositalar

Yordamida vibratsiyalar vujudga keltiradi va

Bu vibratsiyalarni so‘ndirishga harakat qiluvchi qarshiliklar gruppalari ham mavjud.

Agar bu titrovchi qismlarga tashqaridan xuddi shu chastotadagi titrashlar ta’sir ko‘rsatsa, organizmda rezonans vujudga ketishi mumkin, bu titrashni bir necha o‘n

marta ortishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida organizm qismlarida siljishni

vujudga keltiradi.

Vibratsiyaning doimiy ta’siri esa titrash kasalligini kelib chiqishiga sabab

bo‘ladi. Bunda vibratsiyaning markaziy nerv sistemalariga ta’siri natijasida

organizmning fiziologik funksiyalari buziladi. Bu buzilishlar bosh og‘rig‘i, bosh

aylanishi, uyquning yomonlashuvchi, mehnat qobiliyatining susayishi, yurak

faoliyatining buzilishi bilan ifodalanishi mumkin.

qisman vibratsiya qon tomirlarida spazm vujudga keltiradi. Bu holat asosan

tananing oxirgi qismlari bo‘lgan qo‘l panjalaridan boshlanib, butun qo‘lga o‘tadi va

yurakdan kelayotgan qonning o‘tishini yomonlashtiradi va bu bilan qon ta’minoti

susayadi. SHuning bilan birga titrash ta’siri tashqi nerv sistemalari ishini

yomonlashtiriladi; bu esa terining sezish qobiliyatini susaytiradi, pay qavatlarining

qotib qolishiga olib keladi, bo‘g‘imlarda tuz yig‘iladi va bo‘g‘imlar harakatini

susaytiradi. Bu holatlar ayniqsa sovuq fasllarda kuchayadi.

Vibratsiya kasalligi kasbiy kasalliklar toifasiga kiradigan kasallik bo‘lib, uni

davolash asosan boshlang‘ich davrlaridagina natija beradi. Kasallikning orqaga

qaytishi juda sekin boradi. Agar oldi olinmasa kishi ishga yaroqsiz holga ketishi

mumkin. Bu kasallikning oldini olishning asosiy vositasi – ish joylarida vibratsiya

normalarini belgilashdir. Vibratsiya normalari gigienik va texnik normalarga

bo‘linadi. Vibratsiya normalari umumiy va qisman vibratsiyalar asosida ayrimayrim holda baholanadi.

SHovqin va vibratsiyaga qarshi kurashga oid tashkiliy tadbirlar jumlasiga,

tashkilotlarda ratsional mehnat va dam rejimlari yaratishga qaratilgan har xil

davolash hamda sanitariya-profilaktika tadbirlari, dastlabki va davriy meditsina

ko‘riklari o‘tkazish kiradi. Sanitariya normalari talablariga binoan vibratsiya ostida

ishlashning jami vaqti ish smenasining 2|3 qismidan ortiq bo‘lmasligi, ya’ni 5 soat

20 minutdan oshmasligi kerak. Bunda ikki marta tanaffus belgilash tavsiya qilinadi:

birinchi tanaffus smena boshlangandan 1-2 soat o‘tgach (20minut), ikkinchisi esa

tushki tanaffusdan 2 soatdan so‘ng o‘tkaziladi (5-10 minut).