|
ch (chim) uchunj (jim) vap uchun b ning qo‘llanilishi;
qo'shimchalaming o‘zak va negizdan ayri yozilishi.
Arab-fors yozuvi an 'anasining ta 'sirlari
unlilaming yozuvda aks etmasligi;
n nazal tovushini berish uchun Aq/harfinmg qo‘llanilishi;
orqa qator unlilar ishtirok etgan so‘zlarda sad harfining qo‘ llanil ishi;
ch uchun chim va p uchunpe harflanning qoTlanilishi;
tanvin qoTlanilishi.
1928-yilning 3-noyabrida arab harflarining o‘miga lotin alifbosi qabul qilindi. Mazkur qaror savodsizlikning tugatilishida katta rol o‘ynadi. Arab harflari tizilganda 612 ta belgi kerak bo‘lgani holda, lotin alifbosida katta va kichik harflar, belgilar hamda raqamlar bilan birga 70 ta belgi yetarli boTdi.
Turk sotsiolingvisti K.Imeming qayd qilishicha, arab harflari tizimining o‘miga lotin alifbosining qabul qilinishi Turkiya Respublikasi uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Birinchidan, turk tilidagi tovushlar va tovush birliklari orasida aksariyat holatlarda paralellik ta’minlandi, turkchada arab yozuvi qoTlanilganda ko‘p holatlarda aks etmagan unblams lotin yozuvida aks ettirish imkoniyati paydo bo'ldi.
Ikkinchidan, lotin yozuvining qabul qilinishi til grammatikasining yaratilishiga asos bo‘ldi. Turk tilining grammatikaga doir asarlariga unlilaming qattiq-yumshoqlik uyg'unlashuviga ilova sifatida unlilaming lablangan-lablanmaganlikka ko‘ra uyg‘unligi ham kiritildi.
Uchinchidan, turkchada arab yozuvi qodlanilganda aksariyat hollarda ko‘rsatilmagan allomorflar lotin yozuvida aniq ko'rsatildi1.
Turk tili jamiyati (Tiirk Dil Kurumu)
Mustafo Kamoi Otaturkning tashabbusi bilan 1932-yilning 12-iyulida Turk tili jamiyati (Turk Dil Kurumu) tashkil topdi. Bu jamiyat turk tilining go'zalligi va boyligini yuzaga chiqarish, uning dunyo tillari orasidagi о‘mini belgilash, ilmiy yo‘llar bilan tadqiq qilish, uning imkoniyatlari, salohiyatini ochib berish maqsadida tashkil qilingan edi. 1934-yildagi qurultoyda jamiyatning nomi Turk tili tadqiqot jamiyati (Tiirk Dili Arajtirma Kurumu) deb, 1934-yildagi qurultoyda esa Turk tili jamiyati (Tiirk Dil Kurumu), deb o‘zgartirildi60 61. Turk tili jamiyatining tashkil qilinishi til islohotida markaziy rol o‘ynagan tarixiy hodisalardan biri edi.
Mustafo Kamoi Otaturkning eng buyuk xizmatlaridan biri milliy madaniyatning asosi boTgan tilni soddalashtirish edi. Biroq afsuski, qisqa davr ichida ko'zlangan maqsaddan chetlashildi, soxta, eun’iy bir til o‘rtaga chiqdi. 1935-yilda Otaturk Turk tili jamiyatining noto‘g‘fi yo'lda ekanligini tushunib, uni bu yo‘ldan qaytardi. Chunonchi, turk tilini soddalashtirishda tabiiy yo‘ldan chekinmasdan, aksincha, tilni o‘z holiga, o‘z oqimiga tashlash uchun “Quyosh til nazariyasi” (Gimetj Dil Teorisi) taklif qilindi. Jamiyat 60-yillargacha ana shu nazariyaning ta’sirida faoliyat olib borgan. 1960-1980-yillarda qattiq tanqidlarga uchragan Turk tili jamiyati (TDK) 1982 yilga kelib, o‘z strukturasida muayyan o‘zgartishlami amalga oshirdi. Jumladan, Turk tili jamiyatining sa’y-harakatlari natijasida “Derleme Sozitigu”; “Tarama Sozlugti”; “Tiirkqe Sozliik”; “imla Kilavuzu” singari ko‘p jildli lug‘atlar nashr qilindi. '
Quyosh til nazariyasi
“Quyosh til nazariyasi”ga ko‘ra, barcha qadimgi tillar Quyosh qarshisidagi dastlabki insonlaming fikr, tuyg‘u va hayajonlaridan paydo boTgan. Odamlar eng qadimgi davrlarda Quyoshga topinganlar. Shu yo'sinda dastlabki so'zlar ham quyoshni anglatgan. Turk tilida ham quyosh bilan bog'liq so‘zlaming ko'pligini e’tibordan qochirmagan holda, unga eng qadimgi bir til sifatida qarashni isbotlash lozim edi. Shunga ko‘ra, “Turk tili qadimiy til bo‘lib, u tarixning ilk davrlarida boshqa tillarga juda ko‘p so‘zlami bergan. Endi ana shu so‘zlar yana turkchaga qaytadan kirib kelmoqda (tilshunoslikda bunday so'zlarga “leksik bumerang” deyiladi - Sh.Usmanova). Demak, ulami qoTlashda noqulaylik bo'lmaydi”, degan faraz ilgari surilib, qator tadqiqotlar amalga oshirildi. Shu asnoda turk tiliga kirgan o‘zlashmalar turkchalashtirilib, milliy g‘ummi kamsitmaslikka harakat qilindi.
“Quyosh til nazariyasi”ni Otaturk venalik tilshunos F.Kvergijning unga yuborgan, ammo nashr qilinmagan risolasi asosida rivojlantirgan edi. Bu asarda mo‘g‘ul, tungus-manjur tillari bilan fin, venger va yapon tillarming yaqinligi, shuningdek, O'rta yer dengizi bo‘yidagi tillaming shakllanishida turk tilining ta’ siri xususida so‘ z yuritilgan edi1.
Otaturk turk tilini soddalashtirishda “Quyosh til nazariyasi”ning buyuk vositachi boTishiga ishongan edi. Otaturkning vafotidan keyin “Quyosh o‘lgandan keyin nazariyasi qoladimi?”, - degan TDK mutasaddilari yana eski qarashlariga qaytib, turk tilini tanib bo‘Imas holga keltirdilar. Quyida TDK ishlatadigan ba’zi so‘zlardan misoliar keltirilmoqda:
Do'stlaringiz bilan baham: |
