Шодиев Т. Ш., Ишназаров А. И., Алимов Р. Х. ИҚтисодий ўсишнинг математик

4.2. Экстенсив омиллар асосида ўсиш. Асосан интенсив омиллар 
асосида ўсиш 
 
Иқтисодий ўсишга таъсир кўрсатувчи омилларни шартли равишда икки 
гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳ омиллар иқтисодиётнинг жисмоний 
ўсиш даражасини белгилаб беради, улар таклиф омиллари деб ҳам аталади. Бу 
омиллар қуйидагидар: 
1)
табиий ресурсларнинг миқдори ва сифати; 
2)
меҳнат ресурслари миқдори ва сифати; 
3)
асосий капитал (асосий фондлар) нинг ҳажми; 
4)
технология ва фан-техника тараққиёти.
Иқтисодий ўсишга тақсимлаш омиллари таъсир қилади. Ишлаб чиқариш 
потенциалидан мақсадга мувофиқ фойдаланиш учун нафақат ресурслар 
иқтисодий жараёнга тўлиқ жалб қилинган бўлиши, балки жуда самарали 
ишлатилииш ҳам зарур. Ресурсларнииг ўсиб борувчи ҳажмидан реал 
фойдаланиш ва уларни керакли маҳсулотнинг мутлақ миқдорини оладиган 
қилиб тақсимлаш хам зарур бўлади. 
Иқтисодий ўсишга таъсир кўрсатувчи, таклиф ва тақсимлаш омиллари 
ўзаро боғлиқ ва бир-бирини тақозо қилади. Масалан, ресурслар миқдорининг 
ўсиши ва сифатининг яхшиланииги, технологияни такомлллаштириш 
иқтисодий ўсиш учун имконият яратади. Тўлиқ бандлик ва ресурсларни 
самарали тақсимлаш бундай ўсишни руёбга чиқаради. 
Иқтисодий ўсишда ресурсларни тақсимлаш омиллари ҳам ўз ўрнига эга 
бўлсада, бу муаммони таҳлил қилишда асосий эътибор таклиф омилларига 

---

100 
қаратилиши зарур. Таклиф омилларининг иқтисодий ўсишга таъсир қилиши 
қуйидагича (1-расм). 
1-расм. Реал маҳсулот ўсишини аниқлаб берувчи омиллари 
1-расмдан кўриш мумкинки, реал маҳсулот икки асосий усулда 
кўпайтирилар экан: 
1)
ресурсларнинг кўпроқ ҳажмини жалб этилиши; 
2)
улардан анча унумли фойдаланиш йўли билан. 
Мамлакатнинг иқтисодий ўсиш суръатини характерловчи кўрсаткичлар 
(реал ЯММ ва аҳоли жон бошига реал ЯММнинг ўсиши) миқдорий 
кўрсаткичлар бўлиб, улар: 
- биринчидан, маҳсулот сифатининг ошишини тўлиқ ҳисобга олмайди ва 
шу сабабли фаровонликнииг ҳақиқий ўсишини тўлиқ, характерлаб бера 
олмайди; 
- иккинчидан, реал ЯММ ва аҳоли жон бошига ЯММнинг ўсиши бўш 
вақтнинг сезиларли кўпайишини акс эттирмайди ва фаровонлик реал 
даражасининг пасайтириб кўрсатилишига олиб келади;
- учинчидан, иқтисодий ўсишни миқдорий ҳисоблаш бошқа томондан 
унинг атроф-муҳитга ва инсоннинг ҳаётига салбий таъсирини ҳисобга олмайди. 
Иқтисодий ўсиш ишлаб чиқариш натижалари ва омиллари нисбати 
билан фаркланади. 
Биринчи шакли иқтисодий ресурсларнинг ҳажмини ўсиши (ишлаб 
чиқариш омиллари) билан характерланади, яъни янги корхоналарни, электр 
тармоклари, йўллар қурилиши, фойдаланиладиган янги ерлар, табиий ва