Sherkuziyev inomjonning

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI


“Telekommunikatsiya texnologiyalari” fakulteti
1 – bosqich 042-21 guruh talabasi

SHERKUZIYEV INOMJONNING

AKADEMIK YOZUV – 2 FANIDAN

Biz kimning avlodimiz? “Insoniyatning qisqacha tarixi”
asariga taqriz



Toshkent 2022
Biz kimning avlodimiz? “Insoniyatning qisqacha tarixi”
Asariga taqriz

Tarix bu o‘tmish voqealarining ketma-ketligi hamda ularning o‘zaro bog‘liqligini, rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganuvchi fandir. Rivojlangan davlatlar darsliklarida bu bog‘liqliklar o‘quvchilarga o‘tiladi. Ammo bizning tarixk itobimiz quyidagicha (ko‘pchilikka tushunarli bo‘lishi uchun, asosan “O‘zbekiston tarixi”ni nazarda tutyapman) eramizdan avval: To‘maris, Shiroq, yunonlar istilosi, Spitamen; eramizdan keyin: turkhoqonligi, arablar kelishi, Beruniy, Ibn Sino kabi olimlar, so‘ng mo‘g‘ullar bosqini, Amir Temur davlati, keyin Temuriylar va Shayboniylar ziddiyati, xonliklar, shu bilan ruslar istilosiga o‘tib ketamiz. Bu voqealar va shaxslar faoliyatining bugungi kunimizga ta’siri haqida nechtamiz bilamiz? Masalan, men deyarli bilmayman, ammo bilgim keladi. Aniqrog‘i, biz tarixni voqealar va sanalar shaklida bilamiz, ularning rivojlanish qonuniyati, o‘zaro bog‘liqligi va bugunimizga ta’sirini bilmaymiz va bilishga urinmaymiz. Keling, savollar qo‘yaylik: barmoqlarimiz soni sakkizta bo‘lganda bugun sakkizlik sanoq tizimini qo‘llayotgan bo‘larmidik? Turkiston Muxtoriyati saqlanib qolganda bugun qanday davlatda yashayotgan bo‘lardik? Shayboniyzodalar shialarbilanurushmagandabugune’tiqoddashiabo‘larmidik? Chor Rossiyasi vasovetlaro‘lkamiznipaxtagaemasza’faronyetishtirishgayo‘naltirgandasanoatvainfrastrukturamizqandayholatdabo‘lardi? Shunga o‘xshashsavollar. Faktlarnito‘plash, ularnitizimlashtirishvasabab-oqibattarozisidao‘lchashhamdaqonuniyatlarinianiqlashbu fanning xususiyatidir.

Kitobinsonavlodiningpaydobo‘lishi, jamoalargato‘planibyashayboshlashi, o‘zaromunosabatlar, kognitivinqilob (ya’niinsonbiliminingoshibma’lumbosqichgayetishivabuningvositasidajamiyatnio‘zgartirishi), agrarinqilob (odamzotekinyetishtirishnio‘rganibo‘zinita’minlayolgani), o‘zaroxabarlashuvimkoniyatitufaylibirlashibyashashgaintilishi, ilmiyinqilob, kapitalizmvaboshqamasalalargato‘xtaladi. Vabujarayondagibirlamchisabablarnisharhlashgaurinadi. Hararininguqtirishicha, insonjamikimavjudotlarhukmdorigaaylanishigauningo‘zaroaxborotalmashaolishvabirlashaolishqobiliyatisababbo‘ldi (shuqobiliyatboshqamavjudotdabo‘lgandahoziryeryuzininghukmdori u bo‘lardi). Harari deydiki, insonlarbirlashganbarchaijtimoiytuzilmalarxohkompaniya, xohdavlat, xoh din, xohsiyosiypartiya – barchasixayolotmahsuliga (ruschada “mif” va “vimisel”, ya’ni “to‘qima”, “uydirma”, “ertak” ma’nosidatarjimaqilingan. Men ayniso‘zni “xayolotmahsuli” deb oldim, chunkibuyerdaaynanmif-ertakso‘zitushmaydi, ma’noko‘proq “g‘oya”, “aqida” so‘zigatortadi, nazarimda. Shundaybo‘lsa-da, dinnixayolotmahsulideb atashislomiyaqidamizgazidliginieslatibo‘taman, e’tiborberishkeraknuqtalaridanbirishudir) ishonishoqibatidayuzagakeladi.

Kitobgarchiilmiybo‘lsa-da, soddauslubdayozilgan. Hatto, rusyokiingliztiliniyangio‘rgangano‘quvchi ham qiynalmasdantushunadi. Muallifmuayyanvoqelikniravshanroqtushuntirishuchunbadiiylikkayaqintasvirlardanfoydalanadi, sarlavhalarniqiziqarlitanlaydi: “OdamvaHavoningbirkuni”, “Pejoafsonasi, “Ruhlarbilanmuloqot”, “Urushmitinchlik?” vahokazo.
Marksizmdanma’lumki, Karl Marks kishilikjamiyatinibeshtaijtimoiy-iqtisodiyformatsiyagabo‘ladi. Bundaytasnifga u iqtisodchisifatidaishlabchiqarishvositalarigaegaliknuqtainazaridanyondashadi. Harari “aql-idrokliodam” (XomoSapiyens) tarixinito‘rtdavrgabo‘ladi: kognitivinqilob (taxminaneramizdanavvalgi 70-12 mingyillaroralig‘i, budavrdaodamzodtasavvuririvojlanibaqlinitanigan), qishloqxo‘jaligiinqilobi (taxminaner.av 12 asrdan to eramizgacha, budavrdaqishloqxo‘jaligirivojlandi), insoniyatningsiyosiytashkilotvaimperiyalargabirlashuvi (taxminaneramizdan to 1500 yillargacha) vailmiyinqilobdavri (1500 yildanhozirgachailm-fan taraqqiytopishdavri). Harari insoniyattarixinibo‘laklargaajratishdaiqtisodemas, tabiiyfanlar, xususan, biologiyanuqtainazaridanyondashadi, ya’niodamnibirbiologik tur deb qaraydi.
Harari o‘zarobir-birinitanibmunosabato‘rnatibguruhgauyushaoladiganodamlarsoniuzog‘ibilan 150 nafargayaqindeydi. Guruhdaodamlarsoni 150 nafardanortsa, boshqarishmurakkablashadi, yetakchiularniadashtiraboshlaydi. Xo‘sh, shundayekan, odamlarming, mlnkishilikbirlashmalargaqandayuyushadi? Chunkiularnio‘zarobir “xayolotmahsuli”gaishonchbirlashtiradi, deydi u. Bir-birinimutlaqotanimaydiganikkiserbo‘zarogaplashibketishimumkin, chunkiularserbxalqi, serbmamlakativabayrog‘iborligigashubhaqilmaydi. Googleningikkixodimitanishbo‘lmasa-da, birgalikdasamaraliishlaydi, chunkiular Googlenomlikompaniyaborligiga, uningaksiyalarivapullarimavjudligigaishonadi. Ko‘ribturganingizdek, barchasiniodamzoto‘ylabtopganxayolotmahsuligaishonchbirlashtiradi.
Kitobdanazariyalargako‘perkberilganiuchunishonchsiztuyuluvchijoylari ham uchraydi. Muallifba’zano‘zidanavvalgiolimlarningfikrlariga “barchasiertak” deb bepisandyondashadi. Ayniqsa, insonningodamsimonmaymundankelibchiqishida’vosiinsoniyatOdamAtodantarqagan deb ishonuvchilargayoqmasligitabiiy. Ammo musulmonolimlarorasidaOdamAtobirinchijismoniyodamemas, undanavval ham odamlarbo‘lganligi, OdamAtoesabirinchipayg‘ambarvaYaratganningelchisisifatidatanlanganliginiaytuvchilar ham borligini (Rossiya Islomqo‘mitasiraisiHaydarJamolningfikrini ko‘ring) unutmasligimizkerak. Bu haqdaturktafsirchiolimi Mehmet Okuyanning ham qiziqarlifikrlari bor.
Mening