Shaxsiy kompyuterlar uchun mikroprotsessorlar

O‘nli nuqtasi siljuvchi sonlar ustida amallar bajaruvchi arifmetik 
mantiqiy  qurilmalar 
Qiymatlarni  o‘nli  nuqtasi  siljuvchi  sonlar  shaklida  ifodalash  umumiy 
ishlarga  mo‘ljallangan  EHMlarda  keng  qo‘llaniladi.  Bu  sonlar  qiymatlarni  keng 
diapazonda  katta  bo‘lmagan  xatoliklar  bilan  ifodalaydi.  Ularning  ishlatilishi 
hisoblashlarni  dasturlash  masalasini  osonlashtiradi,  chunki  sonlarni  qo‘zg‘almas 
nuqtali  shaklda  ifodalashdan  farqli  ravishda,  dastlabki  ma’lumotlarni,  oraliq  va 
so‘nggi natijalarni masshtablash zaruriyati yo‘qoladi. 
X  soni  o‘nli  nuqtasi  siljuvchi  shaklida  quyidagi  ikkilik  son  ko‘rinishida 
ifodalanadi: 
X=

x
1
x
2
x
3
...x
m 
, 
y
p
y
p-1
…y
1 
Bu yerda so‘zning birinchi qismi 

x
1
x
2
x
3
...x
m
 son mantisasini, ikkinchi qismi  

y
p
y
p-1
…y
1 
son  tartibini  ikkilik  sistemada  ifodalaydi.  Mantissa  butun  son  kabi 
ko‘rilsa,  tartib  kasr  son  kabi  ko‘riladi.  O‘nli  nuqtasi  siljuvchi  son  mantissasining 
aniqligini  oshirish  maqsadida  normallash  qo‘llaniladi.  Normallashga  binoan 
x
1
 
raqami  X  sonining  katta  qiymat  raqamiga  mos  kelishi  kerak,  ya’ni 
x
1
q1  bo‘lishi 
kerak.  Normallangan  X  sonining  mantissasi  0,5

(m)  <1  oraliqda  yotadi  va 
mantissaning  eng  katta  nisbiy  xatoligi 
m


2

 ga  teng  (bu  yerda  m  –  mantissani 
ifodalashda  ishlatiladigan  raqam  xonalarining  soni).  o‘nli  nuqtasi  siljuvchi  son 
orqali  ifodalangan  modul  bo‘yicha  eng  katta  qiymat  asosan  tartibning  raqamlar 
soniga bog‘liq, ya’ni (X)
max=
(1-2m)

2

 (2

p-1). Bu yerda 2

r - 1 tartibning eng katta 
qiymatni aniqlaydi. 
O‘nli nuqtasi siljuvchi ikkilik sonlarni qo‘shish quyidagicha bosqichlarni o‘z 
ichiga oladi:  
1)  kichik  tartibli  qo‘shiluvchini  katta  tartibli  qo‘shiluvchiga  keltirish  yo‘lli 
bilan qo‘shiluvchilar tartibini tenglashtirish. 
2)  Mantissalarni o‘nli nuqtasi siljuvchi sonlar kabi qo‘shish. 
3)  Yig‘indini normallashtirish. 
Qo‘shish amali mantissalar ustida har bir tartib ustida alohida bajariladi.  
Qurilmada  mantissa  jamlagich  (SMT),  mantissa  registri  (RGM)  dan  va 
ikkita  tartib  registri  (RGT1,  RGT2)  dan  tashkil  topgan.  SMM  va  SMT 
jamlagichlarda xona to‘lib  – toshishini nazorat qilish uchun qo‘shimcha SMM[P] 
va  GMT[P]  xonalar ishlatiladi.        
O‘nli  nuqtasi  siljuvchi  sonlarni  qo‘shish  uchun  qurilmada  quyidagi  mikro 
amallardan foydalaniladi: 
Y1:SMM[m]:=1; 
Y2:RGT1:=0; 
Y3:RGT2:=SMT; 
Y4:SMT:=RGT2; 
Y5:SMT da kushish; 
Y6:signSMM:=signRGM1; 
Y7:SMM[1]:=1; 
Y8:SMM:=0; 
Y9:SMM:=( SMM)tesk; 
 

---

Y10: SMM:=RGM1; 
Y11: SMM:= (RGM1)tesk; 
Y12: SMM:=L1(SMM); 
Y13: SMM:=R1(SMM); 
Y14: SMM da kushish; 
Y15:SMT[1]:=1; 
Y16: SMT:=-1; 
Y17: SMT:=0; 
Y18: SMT:=( SMT)tesk; 
Y19: SMT:=-Pmax; 
Y20:sign SMT:=signRGT1; 
Y21: SMT:=(RGT1); 
Y22: SMT:=(RGT1)teskj 
Y23:RGN1:=0; 
Y24:RGN1:=R1(RG M1); 
Y25:RGT1:=0; 
Y26:SMM SMT:=X; 
Y27:RGM1 RGT1:=X; 
Y28:T:=signSMT. 
Yuqorida aytib o‘tilganidek,  qo‘shish amali qo‘shiluvchilarning tartiblarini 
tenglashtirishdan  boshlanadi.  Tartiblarni  ayirishdan  oldin  birinchi  operandning 
tartibi u
3
 signali bo‘yicha RGT2 ga uzatiladi. Tartiblarni ayrilganda manfiy qiymat 
modifikatsiyalangan  teskari  kodda  ifodalanadi.  Agar  birinchi  qo‘shiluvchining 
tartibi manfiy ishoraga ega bo‘lsa, tartibning teskari kodini hosil qilish u
18
 signali 
bo‘yicha  SMT  raqam  xonalarini  inventrlash  orqali  amalga  oshiriladi.  RGT1  da 
saqlanayotgan tartibning ishorasiga bog‘liq holda ikkinchi qo‘shiluvchining tartibi  
SMT  ga  to‘g‘ri  kodda  (sign  RGTq1)  yoki  teskari kodda  (sign  RGT=0)  uzatiladi, 
hamda  tartiblarning  kodlarini  qo‘shish  bajariladi.  Natijada  tartiblar  jamlagichda 
birinchi va ikkinchi qo‘shiluvchilar tartiblarining farqi aniqlanadi.  
Qo‘shiluvchilarning  tartiblarini  tenglashtirish  kichik  tartibli  qo‘shiluvchi 
mantissasini  o‘ng  tarafda,  son  tartiblarining  farqiga  teng  bo‘lgan  xonaga  surib 
bajariladi.  Agar  tartiblar  farqining  moduli  mantissa  jamlagichning  xona  to‘ri 
uzunligidan  katta  bo‘lmasa  (/SMT/>m),  mantissalarini  qo‘shishning    ma’nosi 
bo‘lmaydi. Chunki, mantissalardan birini sonni m dan katta bo‘lgan xonaga surish 
mantissaning  hamma  qiymatli  raqamlarning  yo‘qolishiga  olib  keladi.  Bu  holda 
natija mantissalrini qo‘shmasdan aniqlanadi va u katta tartibli qo‘shiluvchiga teng 
bo‘ladi. Katta tartibli qo‘shiluvchi aniqlanishi bilan qo‘shish amali tugallandi.  
 Agar  qo‘shiluvchilarning  tartiblari  teng  bo‘lsa  (SMT=0),  mantissalarni 
siljitish  bajarilmaydi  va  mikrodasturda  yig‘indi  tartibini  aniqlovchi  operatorlarga 
o‘tish  amalga  oshiriladi.  Agar   qo‘shiluvchilarning  tartiblari  har  xil  bo‘lsa 
(SMT

0),  mikrodasturda  mantissani  siljituvchi  operatorlarga  o‘tish  amalga 
oshiriladi. Agar  Sign SMT=0    bo‘lsa, ikkinchi qo‘shiluvchi kichik tartibga ega va 
tartiblarni  tenglashtirish  RGM1  da  saqlanayotgan  ikkinchi  qo‘shiluvchi 
mantissasini  siljitish  orqali  bajariladi.  Mantissa  bir  xonaga  surilganda  tartiblar 
farqining qiymati bittaga kamayadi. RGM1 dagi kodni siljitganda tartiblar farqini 

---

bittaga  kamaytirish  uchun  u
16
  signali  bo‘yicha  SMT  jamlagichga   -  1  qiymati 
teskari  kodda  (11,  11,  …,10)  uzatiladi  va  qo‘shish  amalga  oshiriladi.  SMT  dagi 
kodni  siljitilganda  tartiblarning  manfiy  farqiga  bir  qo‘shiladi.  Mantissani 
navbatdagi siljitishdan so‘ng tartiblar farqining nolga tengligi tekshiriladi. Farq nol 
qiymatini olgan vaqtda qo‘shiluvchilarning mantissalari bir xil tartibli bo‘ladi.  
Tartiblar tenglashtirilgandan so‘ng yig‘indiga katta tartibli qo‘shiluvchining 
tartibi  beriladi.  Tartiblar  farqining  ishorasi  trigger  T  ga  u
28
  signali  bo‘yicha 
kiritiladi.  Agar  farqning  ishorasi  musbat  bo‘lsa,  (T=0)  yig‘indi  tartibi  birinchi 
qo‘shiluvchining tartibiga teng, agar manfiy bo‘lsa (T=1), yig‘indi tartibi ikkinchi 
qo‘shiluvchi  tartibiga  teng.  Yig‘indi  tartibi  SMT   ga  T=0  bo‘lganda  RGT2  dan, 
Tq1  bo‘lganda   RGT1  dan  uzatiladi.  Agar  yig‘indi  tartibi  manfiy  bo‘lsa,  teskari 
kodda ifodalanadi.   
Mantissalarni  qo‘shish  teskari  kodda  amalga  oshirilib,  natija  to‘g‘ri  kodda 
ifodalanadi  va  0

(
m
x1
Qm
x2
)<2  oraliqda  yotadi.  Agar  natija  mantissasi 
normalashtirilmagan bo‘lsa, mantissani siljitish va yig‘indi tartibini korreksiyalash 
yo‘li  bilan  natija  normalashtiriladi.  Agar  natija  mantissasi  1

(
m
x1
+m
x2
)<2   
oraliqda yotsa u xona to‘rini to‘lib – toshadi.  
Qo‘zgalmas  nuqtali  sonlarni  qo‘shishdan  farqli  ravishda  O‘nli  nuqtasi 
siljuvchi  sonlarni  qo‘shish  takroran  bajariladi.  O‘nli  nuqtasi  siljuvchi  sonlarni 
ayirish  amali    ayriluvchining  ishorasini  inventrlash  yo‘li  bilan  qo‘shish  amaliga 
keltiriladi.  
O‘nli  nuqtasi  siljuvchi  sonlarni  ko‘paytirishda  ko‘paytma  mantissasi 
qo‘zg‘almas  nuqtali  sonlarni  ko‘paytirish,  ko‘paytma  tartibi  esa  butun  sonlarni 
qo‘shish  bilan  aniqlanadi.  O‘nli  nuqtasi  siljuvchi  sonlar  ustida  bo‘lish  amali 
bajarilganda bo‘linma mantissasi qo‘zg‘almas nuqtali sonlarni bir – biriga bo‘lish, 
tartib esa operandlar tartibini ayirish bilan aniqlanadi.