Shaxsiy hujjat matnlarining lеksik-uslubiy xususiyatlari

Buyruqlar vazirlar tomonidan yoki idora nomidan qarorlar qabul qilish yakka tartibda amalga oshiriladigan idoralar rahbarlari tomonidan qabul qilinadi.

Qarorlar davlat qo‘mitalari tomonidan yoki idora nomidan qarorlar qabul qilishni mazkur idoraning kollegial organi amalga oshiradigan idoralar tomonidan qabul qilinadi.
Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarning buyruqlari hamda qarorlari boshqa vazirliklar, davlat qo‘mitalari yoki idoralar bilan kelishilgan holda qabul qilinishi mumkin.

Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralar tomonidan qo‘shma qarorlar tarzida me’yoriy - huquqiy hujjatlar qabul qilinishi mumkin.
Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarning tarkibiy bo‘linmalari hamda hududiy organlari me’yoriy - huquqiy hujjatlar qabul qilishga haqli emas.
Mahalliy davlat hokimiyati organlari o‘z vakolati doirasida qarorlar tarzida me’yoriy - huquqiy hujjatlar qabul qiladi.

Mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, shuningdek mahalliy davlat hokimiyati yuqori turuvchi organlarining qarorlari asosida va ularni ijro etish uchun qabul qilinadi.
Turli me’yoriy - huquqiy hujjatlarning yuridik kuchi bo‘yicha o‘zaro nisbati O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, me’yoriy-huquqiy hujjatlarni qabul qilgan organlarning vakolatiga va maqomiga, ushbu hujjatlarning turlariga, shuningdek, me’yoriy-huquqiy hujjat qabul qilingan sanaga muvofiq belgilanadi.
Me’yoriy - huquqiy hujjat o‘ziga nisbatan yuqori yuridik kuchga ega bo‘lgan me’yoriy -huquqiy hujjatlarga muvofiq bo‘lishi shart.
Me’yoriy - huquqiy hujjatlar o‘rtasida tafovut bo‘lgan taqdirda, yuqori yuridik kuchga ega bo‘lgan me’yoriy - huquqiy hujjat qo‘llaniladi.
Teng yuridik kuchga ega bo‘lgan me’yoriy - huquqiy hujjatlar o‘rtasida tafovut bo‘lgan taqdirda, keyinroq qabul qilingan hujjat qoidalari amal qiladi.
Agar me’yoriy - huquqiy hujjatni qabul qilgan vazirlikning, davlat qo‘mitasining yoki idoraning ijtimoiy munosabatlarning muayyan sohasini huquqiy jihatdan tartibga solish uchun maxsus vakolati bo‘lsa, ushbu organ qabul qilgan hujjat bir xil darajadagi boshqa vazirlik, davlat qo‘mitasi yoki idora tomonidan qabul qilingan me’yoriy - huquqiy hujjatga nisbatan yuqori yuridik kuchga ega bo‘ladi.
Har bir suveren davlatning bosh huquqiy asosi bu uning Konstitutsiyasidir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yaratilishi o‘ziga xos rivojlanish yo‘lini bosib o‘tganligi bilan tavsiflanadi. O‘tish davridagi murakkab zamonda yaratilgan ushbu bebaho va benazir hujjat asosiy qonun shaklida jamiyatning, xalqning manfaati hamda kelajagiga umid va ishonch uyg‘otdi, ijtimoiy taraqqiyotga mo‘ljal oluvchi yo‘lchi yulduz bo‘lib xizmat qilib kelmoqda.
O‘zbekiston Konstitutsiyasining ishlab chiqilishi va qabul qilinishi O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov nomi bilan bog‘liq. Ma’lumki O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qizg‘in muhokamalar natijasida suveren demokratik davlatning Konstitutsiyasi sifatida 1992 yil 8 dekabrda qabul qilindi.
Asosiy qonunimiz davlat mustaqilligimizning mevasi, mahsuli xalq manfaatini ta’minlovchi oliy qonun sifatida yaratildi va hurligimiz madhiyasi sifatida yashamoqda. Konstitutsiya kelajagi buyuk O‘zbekistonning qad rostlashi uchun, adolatli huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etish uchun mustahkam huquqiy poydevor bo‘lishi shak-shubxasizdir.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining o‘ziga xos xususiyatlarini quyidagilarda:
birinchidan, ushbu hujjatda huquqiy va siyosiy ongning eng yuksak yutuqlarini, xozirgi zamon, konstitutsiyaviylik ilmini o‘ziga jalb etgani, o‘zbek xalqi madaniyati va milliy an’analarining chuqur ildizlariga suyanilganligi;
ikkinchidan, bu hujjat, O‘zbekiston Respublikasidagi avvalgi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy tizimni amalda boshqa tizimga aylanganligini, tubdan o‘zgarish ro‘y berganini Konstitutsiyaviy mustahkamlaganligini ko‘rish mumkin.
Bir so‘z bilan aytganda O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi mazmunan yangi siyosiy hujjatdir. Unda ijtimoiy-siyosiy xususiyat, uni rivojlantirishning asosiy g‘oyalari, respublika ichki va tashqi siyosatining eng muhim yo‘nalishlari belgilab berildi. Asosiy qonun dunyo siyosiy xaritasida yangi suveren davlat - O‘zbekiston Respublikasi paydo bo‘lganligini mustahkamlab qo‘ydi.

Mikro va makro matn

Reja:

1. 
   Matnning asosiy xususiyatlari.
   

2. 
   Mikro matn
   

3. 
   Makro matn
   

Matn – rasmiylashuvga ega bo'lgan yaxlitlikni shakllantiradigan turli xil belgilarning o'zaro bog'liq ketma-ketligi bo'lgan mazmunli nutqiy ish.

Matn tizimli ravishda taqdim etiladigan faoliyatni amalga oshiradi va faoliyat turi ob'ekt va ob'ektni, jarayonning o'zi, maqsad, vosita va natijani nazarda tutadi. Faoliyat tarkibining bu tarkibiy qismlari matn tarkibidagi tarkibiy, funktsional, kommunikativ turli ko'rsatkichlarda aks ettirilgan.
Matnning o'zida mikro va makro semangika, mikro va makrostruktura mavjud. Matnning semantikasi ma'lumotlarni uzatishning kommunikativ vazifasi bilan belgilanadi; matn strukturasi matn tarkibiy bo'linmalarining ichki tuzilishining o'ziga xos xususiyatlari va ushbu birliklarning matnlar ichidagi interfaol xarakteristikalari aniq bir xabar sifatida aniqlanadi.
Taniqli bo'lishi kerak:
- matnning tashqi (kompozitsion) tuzilishi,
- matnning ichki tuzilishi.
Tarkibiy darajada:
- takliflar,
- xatboshilar,
- xatboshilar,
- bo'limlar,
- boblar,
- kichik bo'limlar,
- sahifalar va boshqalar.
Barcha kompozitsion elementlar, jumla tashqari, faqatgina ichki tuzilish bilan bevosita bog'liqdir. Takliflar tinish belgilarining, anaphorik va kataporiyaga ishoralar chegaralarini belgilab qo'ydi.
Matn tuzilishi uning ichki tuzilishi sifatida tushuniladi. Ichki matn tuzilmasi bo'linmalari:
- so'zlashuv (amalga oshirilgan taklif);
- semantik va sintaktik jihatdan bitta bo'lakka birlashtirilgan bir qator bayonotlar (metfrazal birlik);
- fragment-bloklar (masofaviy va kontaktli semantik va tematik aloqalarni amalga oshirish hisobiga matnning yaxlitligini ta'minlaydigan frazeologik birliklar to'plami).

Semantik-grammatik (sintaktik) va kompozitsion darajadagi birlik o'zaro bog'liqdir. Uning semantik, grammatik va kompozitsion tuzilishi bilan uning uslubiy va uslubiy xususiyatlari bilan chambarchas bog'liqdir.

Har bir matn ma'lum bir yoki bir necha aniq funktsional tarzi yo'nalishini (ilmiy matn, badiiy va h.k.) ochib beradi va bu yo'nalish bilan belgilanadigan uslubiy xususiyatlarga, shuningdek, muallifning o'ziga xos xususiyatlariga ega.
Matnni qurish axborot, muloqot shartlari, muayyan xabarning vazifasi va taqdimotning tanlangan uslubi bilan belgilanadigan mavzu bilan belgilanadi.
Matnning asosiy xususiyatlari: 
1) to'liqligi, semantik to'liqligi, bu fikrning to'liq (muallif nuqtai nazaridan) oshkor etilishi va matnni avtonom tarzda qabul qilish va tushunish imkoniyati bilan namoyon bo'ladi; 
2) aloqasi, birinchi navbatda, fikrlarni rivojlanish mantig'ini aks etadigan ketma-ketlikdagi jumlani tartibga solishda (semantik muvofiq); ikkinchidan, tilning leksik va grammatik vositalari yordamida rasmiylashtirilgan muayyan tarkibiy tuzilmada; 
3) tarzi birligi bo'lib, bu matn matnni har doim uslubiy shaklda yaratilganidan iborat: interaktiv, rasmiy, biznes, ilmiy, jurnalistik yoki badiiy uslub. 
4) Integrallik, to'liqlik va uslub birligi bilan o'zini namoyon qiladi.
Matn – nutq ko`rinishi bo`lib, vazifasi jihatidan tugal nutqiy butunlikdir.Har bir matn murakkab tuzilish va mazmun mundarijasiga ega bo`lib, u og`zaki hamda yozma ijod namunasi hisoblanadi. Tilshunoslikda matn tilning alohida birligi (supersintaktik butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy ob'ekti sifatida talqin qilinadi.
Matn so`z birikmasi va gapdan farqlanadi, chunki matnning ham o`z kategoriyasi va qonuniyatlari mavjud. Matn so`zining lug`aviy ma'nosida birikish, bog`lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi o`zaro qaysidir bog`lovchilar yordamida birikishni o`rganish “Matn tilshunosligi” sohasining asosiy muammolaridan biridir.
Tilshunos E.Qilichev “Matnning lingvistik tah`lili” nomli kitobida “Matn – hamma elementlari o‘zaro zich aloqada bo`lgan va avtor nuqtai nazaridan ma'lum bir maqsadga yo`naltirilgan nominativ-estetik axborotni ifodalovchi murakab tuzilma» degan ta'rifni beradi. I.Rasulov esa matnni quyidagicha ta'riflaydi: “Gapdan katta birlik murakkab sintaktik butunlik bo`lib, u fikran va sintaktik jihatdan o`zaro bog`liq bo`lgan gaplar birlashmasidan iborat. Unda fikr gapga nisbatan ancha to`liq bo`ladi”.
Matn hajm va mazmun belgisiga ko`ra ikkiga bo`linadi: 1. Hajm belgisiga ko`ra matn turlari. 2. Ifoda maqsadi va mazmun belgisiga ko‘ra matn turlari.

1.