Shaxsda muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy, maʼnaviy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan amaliy pedagogik jarayon

Tarbiya — shaxsda muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy, maʼnaviy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan amaliy pedagogik jarayon; insonning jamiyatda yashashi uchun zarur boʻlgan xususiyatlarga ega boʻlishini taʼminlash yoʻlida koʻriladigan chora tadbirlar yigindisi. T. insonning insonligini taʼminlaydigan eng qad. va abadiy qadriyatdir. T.siz alohida odam ham, kishilik jamiyati ham mavjud boʻla olmaydi. Chunki odam va jamiyatning mavjudligini taʼminlaydigan qadriyatlar T. tufayligina bir avloddan boshqasiga oʻtadi.

Pedagogik adabiyotlarda "T." atamasi keng va tor maʼnolarda ishlatiladi. Keng maʼnoda T. inson shaxsini shakllantirishga, uning jamiyat ishlab chiqarish.i va ijtimoiy, madaniy, maʼrifiy hayotida faol ishtirokini taʼminlashga karatilgan barcha taʼsirlar, tadbirlar, harakatlar, intilishlar yigindisini anglatadi. Bunday tushunishda T. faqat oila, maktab, bolalar va yoshlar tashkilotlarida olib boriladigan tarbiyaviy ishlarni emas, balki butun ijtimoiy tuzum, uning yetakchi goyalari, adabiyot, sanʼat, kino, radio, televideniye va boshqalarni ham oʻz ichiga oladi. Shuningdek, keng maʼnodagi T. tushunchasi ichiga taʼlim va maʼlumot olish ham kiradi.

Tor maʼnoda T. shaxsning jismoniy rivoji, dunyoqarashi, maʼnaviyaxloqiy qiyofasi, estetik didi oʻstirilishiga yoʻnaltirilgan pedagogik faoliyatni anglatadi. Buni oila va tarbiyaviy muassasalar hamda jamoat tashkilotlari amalga oshiradi. Taʼlim va maʼlumot olish tor maʼnodagi T. ichiga kirmaydi. Lekin har qanday T. taʼlim bilan chambarchas bogʻliq holdagina mavjud boʻladi. Chunki taʼlim va maʼlumot olish jarayonida shaxsning fakat bilimi koʻpayibgina qolmay, balki axloqiymaʼnaviy sifatlari qaror topishi ham tezlashadi.

T. har qanday jamiyat va har qanday mamlakat hayotida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Yosh avlodning , umuman, jamiyat aʼzolarining T.si bilan yetarlicha shugʻullanmagan mamlakat turgʻunlik va inqirozga mahkumdir. Negaki, oʻsishi va rivojlanishi uchun har qanday jamiyatda ham moddiy va maʼnaviy boyliklar ishlab chiqarish. toʻxtovsiz ravishda yuksalib borishi lozim. Buning uchun yosh avlod moddiy va maʼnaviy boyliklar yetishtirishni ajdodlari darajasida, ulardan ham yaxshiroq ishlab chiqara bilishlari kerak. Yosh avlodda ana shunday moddiy va maʼnaviy qobiliyatlarni shakllantira bilish uchun esa, jamiyat uzluksiz ravishda samarali faoliyat koʻrsatadigan tarbiyaviy intlar tizimiga ega boʻlishi lozim.

T. jamiyat taraqqiyotining turli davrlarida turlicha izoxdab kelingan. Shoʻro zamonida hukmron kommunistik mafkura T.ga sinfiy va partiyaviy hodisa sifatida yondashishni talab etgan. Shuning uchun ham sinfiy jamiyatda T. faqat sinfiy xususiyatga ega boʻladi va turli sinflarning T.si bir-biriga qaramaqarshi turadi degan qarash qaror topgan. Holbuki, dunyo ilmi, ayniqsa, Sharq tarbiyashunosligi va oʻzbek xalq ped.si tajribasi T.ning sinfiy koʻrinishga ega emasligini isbot etdi. Shuningdek, kommunistik mafkura tazyiki tufayli T.da ijtimoiy muassasalarning oʻrniga ortiqcha baho berildi, bu jarayonda irsiy va biologik xususiyatlar deyarli xisobga olinmadi.

Shoʻrolar ped.sida T. orkali xar kanday odamni istagan ijtimoiy kiyofaga solish mumkin degan karash hukmron boʻlganligi uchun ham uning shaxsni shakllantirishdagi oʻrniga oshiqcha baho berildi. Tarbiyalanuvchi shaxsining T.ga berilish yoki berilmaslik xususiyatlarining hisobga olinmasligi tarbiyaviy tadbirlarga maxliyo boʻlishdek pedagogik xatolikka olib keldi. Buning natijasida T. maqsadsiz boʻlib qoldi, tarbiyalanuvchilarga alohida shaxs sifatida emas, istalgan ijtimoiy yoʻnalishga solinishi mumkin boʻlgan qiyofasiz tuda, olomon tarzida qarash karor topdi, Bu hol T.ning samarasizligiga olib keldi. Chunki T.ning asosiy obʼyekta boʻlmish shaxs va uning oʻziga xoslik jihatlari unutilgan edi. Shoʻro pedagogik tizimidagi kamchiliklarning ildizi, asosan, mana shu yondashuv tarziga borib takaladi.

Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, T. va unga bogʻliqjarayonlarga yangi hamda sogʻlom pedagogik tafakkurga tayangan holda yondashuv qaror topa boshladi. Uni izohlashda gʻayriilmiy sinfiypartiyaviy yondashuvdan voz kechildi. T.ning milliyligiga alohida eʼtibor karatilmoqda. Buning uchun xalq ped.si boyliklari, oʻzbek mutafakkirlarining pedagogik qarashlari sinchkovlik bilan oʻrganilayotir. Natijada, Oʻzbekiston ped. fani va amaliyotida oila T.sining ham, ijtimoiy T.ning ham oʻziga xos oʻrni borligi tan olina boshlandi. Shuningdek, T.da irsiy va biologik omillar ham hisobga olinadigan boʻldi. Ayni vaqtda, shaxsning shakllanishida T.ning oʻrniga keragidan ortiq baho berish ham barham topdi. Bu hol T.ga doyr hodisa va holatlarni toʻgʻri izohlash, tarbiyaviy tadbirlar tizimini toʻgʻri tayin etish imkonini berdi.

Insonga boshqa jonzotlardan farqli oʻlaroq toʻrtta xislat neʼmat qilib berildi: aql, ilm, tafakkur va soʻzlashish. Shuning uchun ham inson bu dunyoning gultojidir. Biroq inson oʻziga neʼmat qilib berilgan ana shu xislatlarni bekamu-koʻst bajarishi uchun maʼlum eʼtiqod va ixlosga ega boʻlishi, oʻzining yaratilishidagi mohiyatni anglashi lozim boʻladi. Buning uchun esa insonga har jihatdan taʼlim va tarbiya shart. Shu nuqtai nazardan aytish mumkinki, inson tarbiyasi besh yoʻnalishda kechadi: iymon tarbiyasi, maʼnaviy tarbiya, dunyoviy tarbiya, jismoniy tarbiya, ruhiy tarbiya.

Iymon tarbiyasi nima? Iymon tarbiyasi har bir kishining tiriklik hayotida eng muhim oʻrin tutadigan yetakchi vositasi – mayogʻi. Iymon tarbiyasining bosh mezoni yaratgan zotni tanish, anglash, unga boʻyin egmoqdir. Demak, avvalo insonda toʻgʻri eʼtiqod boʻlishi lozim. Bu iymonning asosini tashkil qiladi. Iymon tarbiyasi esa barcha tarbiyalarning boshi va harakatga keltiruvchisidir. Insonning oʻzini anglashi iymon tarbiyasidan boshlanadi. Shuning uchun ham bir muborak hadisda: “Kim oʻzini tanisa, u albatta, Parvardigorini ham taniydi”, deyiladi.

Kishi oʻzining moʻjiza ekanini, bu muhtasham koinot oʻz-oʻzidan bunyod boʻlib qolmaganini, bu tarzdagi mukammal yaratilish zamirida oʻziga xos hikmatlar borligini anglasa, hayotning maʼnosi boʻladi.

Insonning naqadar mukammal yaratilganini bir tafakkur qiling: tibbiyot olimlarining maʼlumotlariga qaraganda inson miyasidagi asab tolalarining uzunligi yer yuzidagi barcha telefon simlarining uzunligidan ham ortiqroq ekan. Insonning asab tizimida 200 mingta issiqlikni sezadigan tirik hujayralar, 3,5 millionga yaqin ogʻriqni sezadigan hujayralar mavjud. Miyaning 1 kub santimetr qismida 225 millionta hujayra boʻlsa, hozirgi zamonning “eng aqlli” elektron apparatlari xotirasining 1 kub santimetr qismiga 2250 ta element joylashar ekan. Demak, inson miyasi undan yuz ming marta murakkabroq boʻlib chiqmoqda. Inson ana shunday murakkab xilqat. Bu xilqatning yaratilishidagi hikmatni anglash uchun esa insonga iymon tarbiyasi kerak.

Maʼnaviy tarbiya nima? Inson tarbiyasida iymon va maʼnaviy tarbiya ajralmas, chambarchas biri-biriga bogʻliqdir. Bu tarbiyalarning nechogʻlik yaxshi va oʻz oʻrnida boʻlishi oiladan boshlanadi. Ayniqsa, bugungidek murakkab davrda oiladagi maʼnaviy tarbiya juda koʻp narsani belgilaydi. Maʼnaviy tarbiyaning asosida qalb toʻgʻriligi yotadi. Shuning uchun ham bolaga maʼnaviy tarbiya zarur.

Dunyoviy tarbiya nima? Inson qaysi jamiyatda va kim boʻlishidan qatʼi nazar, u yashashi va oilani boqishi uchun dunyoviy ishlar bilan shugʻullanishga majbur. Zero, inson rizqni biror sabab bilan topmogʻi lozim. Ota-bobolarimiz bolalarini halol-pokiza turmush kechirishlari uchun ularga yoshlikdan dunyoviy tarbiya berishgan. Dunyoviy tarbiya ham iymon va maʼnaviy tarbiyaning muhim bir qismidir.

Insonning iymon va maʼnaviyati mukammal boʻlsa, u dunyoda adashmaydi. Topgan dunyosi halol-pokiza boʻladi. Birovning haqqiga xiyonat qilmaydi. Eng asosiysi, dunyo molini yashashning mohiyatiga aylantirib olmaydi. Dunyoviy tarbiya dunyo ishlarida muvozanatni saqlashni, halollikni, pokizalikni oʻrgatadi.

Jismoniy tarbiya nima? Tirik organizm uchun oziq-ovqat qanday tabiiy zaruriyat boʻlsa, jismoniy tarbiya ham shunday zarurdir. Chunki inson kun boʻyi qabul qilgan oziq-ovqatning mexanik energiyasi kinetik energiyaga aylanadi, harakatdagi barcha aʼzolarga u yetkaziladi, ishlatishdan qolgan energiya esa kislotaga aylanib, organizmda, mushaklarda saqlanib qoladi. Shuning uchun ham mehnat qilmaydigan kishilarning badanlarida har xil ogʻriqlar boʻladi. Bu tabiiy hol. Biror organik kasallik bilan bogʻliq emas. Shu sababdan har bir kishining sihat-salomatligi uchun jismoniy tarbiyaning ahamiyati juda kattadir.

Ruhiy tarbiya nima? Inson ruhi yaratgan zotning buyuk siridir. Ulugʻ manbalarda aytiladiki, insonning tanasi har kuni oziqlanmasa, u yashashdan toʻxtaydi. Xuddi shuningdek, uning ruhi ham nimadandir oziqlanishi kerak. Inson oʻz ruhini nimadan oziqlantirganiga qarab baxtu saodatga erishadi. Ruh oʻzini yaratgan zotning zikri bilan poklanadi. Inson ham ruhan, ham jismonan poklansa, goʻzal axloqli insonga aylanadi. Ruhiy tarbiya juda murakkab, katta iymon-eʼtiqod talab qiladigan masala boʻlganligi sababli uni maxsus oʻrganish lozim.

Inson ruhan tarbiya topgan boʻlsa, gunoh va yomon ishlarga aralashmaydi. Chunki yomon ishlardan tarbiyalangan ruh iztirobga tushadi. Kechalari oʻz sohibiga malomat qiladi. Unga tinchlik bermaydi. Sohibini insofga chaqiradi.

Darhaqiqat, hamma zamonlarda yoshlarning taʼlim-tarbiyasi dolzarb masala boʻlib kelgan. Bugun bizning davrimizda ham yoshlarimizga nihoyatda yuksak eʼtibor bilan qaralmoqda. Hukumatimiz tomonidan yoshlarimizga oʻqish va mehnat qilish borasida hamma shart-sharoitlar muhayo qilingan. Endigi vazifamiz mana shu gʻamxoʻrliklarga munosib saʼy-harakatda boʻlishdir.