Shaxs rivojlanishi haqida tushuncha. Individ, shaxs, individuallik

1.Pedagogika predmeti
Pedagogika (yunoncha “paidagogike” bo'lib. “paidagogos”- “bola” va ‘'yetaklayman”) ijtimoiy tarbiyaning umumiy qonuniyatlari, muayyan jamiyatda yagona ijtimoiy maqsadga muvofiq yosh avlodni tarbiyalash hamda unga ta’lim berishning mohiyati va muammolarini o‘rganadigan fan. Pedagogika ijtimoiy fanlar tizimiga kiruvchi fan sanalib, yosh avlod hamda kattalami milliy istiqlol g‘oyalari asosida tarbiyalash, unga taiim berish muammolarini o'rganadi. Pedagogika fani shaxsni rivojlantirishning ikki muhim jihati - uni o‘qitish va tarbiyalashga asosiy e’tibomi qaratganligi bois didaktika (taiim nazariyasi) va tarbiya nazariyasi fanning muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi. Ko‘p sonli fanlaming ta’limni oiganishdagi ijtimoiy fenomeni sifatidagi hissasi shubhasiz bebaho va zarurdir. Biroq bu fanlar insonningkundaliko‘sishi va rivojlanish jarayoni bilan bogiiq b o igan, o‘qituvchi bilan o‘quvchining o‘z rivojlanish davridagi o‘zaro munosabatlari va unga mos institutaviy struktura bilan bogiiq taiimning tub jihatlariga daxl qilmaydi. Va bu tamomila haqqoniy,chunki maxsus jihatlarni o‘rganish obyekt (taiim) ning shunday qismini aniqlaydiki, buni maxsus fan pedagogika o‘rganishi kerak. Pedagogika - bu aniq maqsadlar asosida maxsus ijtimoiy institutlar (oila, taiim va madaniy tarbiyaviy muassasalar) da tashkil etilgan aniq yaxlit pedagogik jarayon sifatidagi ta’limdir. Pedagogika bu holda o‘zini pedagogik jarayon (taiim)ning mohiyati, qonuniyatlari, tendensiyalari va rivojlanish istiqbollarini o‘rganuvchi fan sifatida namoyon etadi. Shu asosda pedagogika uni tashkil etining nazariya va texnologiyalarini, pedagog faoliyati (pedagogik faoliyat) ning shakli va rivojlantirish metodlarini va o‘quvchilaming turli koiinishdagi faoliyatlarini, shuningdek ularning o‘zaro munosabatlaridagi strategiva va usullarini ishlab chiqadi.
2. Shaxs rivojlanishi haqida tushuncha.
Individ, shaxs, individuallik. Shaxs tushunchasi insonga taalluqli bo‘lib, psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo‘lgan jamiyatning a’zosini ifodalashga xizmat qiladi. Odam shaxs bo‘lishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi, o‘zini yaxlit inson sifatida his etishi, o‘z xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog‘i kerak.
“Individ” nima? Bola ma’lum yoshga qadar “individ” sanaladi. Individ (lotincha “individium” so‘zidan olingan bo‘lib, «bo‘linmas», «alohida shaxs», «yagona» ma’nolarini anglatadi) xatti-harakatlarini shartli refleks yordamidagina tashkil eta oluvchi biologik mavjudotdir.

Individuallik esa shaxsning o‘ziga hos xususiyatlari bo‘lib, uning namoyon bo‘lishi tarbiya jarayonini amalga oshirishda bola shaxsini puhta o‘rganish, uning yashash sharoitlaridan etarli darajada habardor bo‘lish va ularning hisobga olinishini taqozo etadi.
Individual yondashuv o‘quvchilarning aqliy qobiliyatlari, bilishga bo‘lgan qiziqish hamda iste’dodini namoyon etishda muhim ahamiyatga ega.
Bola harakatlari ongli, ijtimoiy munosabatlar jarayonidagi ishtiroki natijasida shakllana boradi.
Kadrlar tayyorlash milliy modelida shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarining iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ta’riflanadi.

3. Buyuk mutaffakkirlarning tarbiya haqidagin fikrlari

O'rta Osiyo mutafakkirlarining tarbiya haqidagi fikrlari - o'gitlari. shunday kuchga egaki, ular yoshlar qalbida insoniylik urag‘- larining unishiga, katta hayot yo‘liga olib chiqishiga yordam beradi. Shu bois mutafakkir allomalarimizdan Bahovuddin Naqshband, Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos Xojib, Abu Rayhon Beruniy, Abu AH ibn Sino, Umar Xayyom, Munawarqori, Abdulla Avloniy va boshqalaming ta’lim-tarbiya va ma’rifat haqidagi g‘oyalaridan keng foydalanib bugungi kun talabiga javob bera oladigan yoshlami tarbiyalashda muhim omil bo‘lib hisoblanadi. Bahovuddin Naqshbandiyning tarbiya haqidagi fikr mulohazalari va pandu nasihatlari g‘oyat qimmatlidir. U barkamol insonni tarbiyalash dastlab odobdan boshlanishini ta’kidlab Shunday degan edi: “Adab hulqni chiroyli qilish, so‘z va fe’Ini soz qilishdir... Adab saqlash - muhabbat samarasi, у ana muhabbat daraxtining urug‘i hamdir. Agar adabdan ozgina nuqsonga yo‘l qo‘ysangiz ham, nimaiki qilsang, beadablik ko‘rinadi. Odam o‘zining bir xil sifat va ko‘rinishida olib yurishi lozimki, toki odamlarda unga tasarruf (ta’sir qilish) ta’masi paydo bo'lmasin”. Abu Nasr Forobiy birinchi bo‘lib ta’lim va tarbiyaga ta’rif 225 bergan olimdir. Ta’lim - so‘z va o‘rganish bilangina amalga oshiriladi. Tartrya - esa amaliyot, ish-tajriba bilan, ya’ni shu yo‘l orqali amalga oshiriladi, deydi. Abu Nasr Forobiyning fikricha, har bir shaxs munosib odam bo‘lishi uchun unga ta’lim va tarbiya zarurdir. U ta’lim orqali nazariy kamolotga erishadi. Tarbiya orqali esa kishilar bilan muloqotni, axloqiy qadr qimmatni va amaliy faoliyatni o'rganadi. Forobiy bolalaining fe’l - atvoriga qarab tarbiya jarayonida “ qattiq” yoki “yumshoq” usullardan foydalanish kerak deb hisoblaydi: 1 .T arbiyalanuvchilar o‘qish - o‘rganishga moyil bo‘ Isa, ta’limtarbiya jarayonida yumshoq usul qo‘llanadi. 2.Tarbiyalanuvchilar o‘zboshimcha, itoatiz boisa, qattiq usul qo‘llanilishi lozim degan fikmi bildiradi. Yusuf Xos Xojib - tarbiya kishini ezgulikka o‘rgatmog‘i kerak. Ezguning har ishi chiroyli, har bir qadami go‘zal. Ezgulik aslo qarimaydi. Yusuf Xos Xojib tarbiyani juda murakkab jar ay on deb tushunadi. U beldan madomi, tandan quvvatni, ko‘zdan numi, dildan oromni talab qiladi degan fikmi bildiradi. Abu Rayhon Beruniy inson va axloqiy tarbiya haqida fikr yuritar ekan, «insonga yer yuzini obod etishi va uni boshqarib turishi uchun aql-zakovat ato etilgan, shuning uchun har bir inson yuksak axloqli bo‘lishi lozim», - deydi. Abu Ali ibn Sino bola tarbiyasi haqida fikr bildirar ekan, bola tarbiyasini unga ism qo‘yishdan boshlashni lozim deb topadi. Bolaga munosib ism tanlash ota-onaning dastlabki olijanob vazifasi deb biladi. Ibn Sino bola tarbiyasi bilan awalo ota-ona shug‘ullanishi kerak deydi. Umar Xayyomning ta’kidlashicha tarbiyaning maqsadi “sog‘lom fikr, ziyrak aql va o‘tkir zehnga ega bo‘Igan insonni shakllantirishdan iborat bo‘lmog‘i kerak”. Faqat chuqur zehngina, barkamol xalqni qondira oladigan ilhomga erishishi va uning yordami bilan yuksak aql-idrok farog‘atni hosil qilish mumkin, lekin shuning o‘zi kifoya qilmaydi, inson yuksak axloqqa ega bo‘lishi, yaqinlarini sevishi lozim. Jaloliddin Devoniy bolaning tarbiya olishi, odob axloqli 226 boiislii, uning keyingi tarbiyasiga bog‘liq. Chunki hayotda har kuni bola ko'radigan, muloqotda bo‘ladigan narsaiar uning xulqiga yaxshi va yomon tomondan ta’sir etadi. Bolada har kuni insoniy xislatlar: yurish-turish qoidalari, xushmuomalalik, ota-ona va boshqa katta yoshdagilarni hurmat qilish, to‘g‘rilik va rostgo‘ylikni o'rganish, shirinsuxanlik, kamtarlik, so'zlashuv odobiga rioya qilish kundalik turmushda o‘rganiladi. Munavvarqori bolalar tarbiyasida faqat ota-onalar emas, balki muallim vakeng jamoa javobgar ekanligini aytib, ulardan bolalami axloqli qilib tarbiyalashni talab etdi. U yoshlami bilimi arni puxta egallashga; mehnat qilishga, umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli bo'lishga chorladi, ota-onalami farzandlarida ma’naviyat, nafosat, go‘zallik tuyg‘usini rivojlantirishga da’vat qildi. Munawarqorining fikricha, yosh avlodni tarbiyalash bilangina millatni uyg‘otish, Vatanni ozod qilish, xalq ma’naviyatini yuksaltirish, turmushni farovonlashtirish mumkin. Adib yoshligidan bolalar da melmatga qiziqish, g'ayrat, jasorat fazilatlarini tarbiyalashni tavsiya etadi. Tarbiya xususida taniqli o‘zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday deydi: Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot - yo falokat, yo saodat yo falokat masalasidur1. Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs tarbiyasi hususiy ish emas, balki ijtimoiy, milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bogiiq. Shu o‘rinda yurtboshimiz Islom Karimov ta’kidlagamdek “Farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega boigan, ongli yashaydigankomil insonlar etib voyaga yelkazish— ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak ”. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uyg‘un holda olib borishni talab etadi. Jamiyatimiz komil insonni tarbiyalashda, uning ma’naviyatini shakllantirishda eng asosiy o‘rinni egallaydi. Komil inson tarbiyasi davlat siyosatining ustivor sohasi hisoblanadi. Komil inson deganda biz, awalo yuksak ongli, mustaqil fikrlaydigan, xulq-atvori bilan o'zgalarga ibrat bo‘ladigan bilimli, ma’rifatli kishilami tushunamiz.
4. Avestoda tarbiya
Zardushtlik draining muqaddas kitobi boimish “Avesto” katta ahamiyatga ega. “Avesto”da insonning barkamol bo‘lib yetishishida uning so ‘zi, fikri, ishi, birligiga katta e’tibor berilgan. Bu axloqiy uchlik eng qadimgi davrlardan boshlab undan keyin yaratilgan barcha ma’rifiy asarlarga asos boigan desak xato qilmagan bo‘lamiz. Ayniqsa, “Avesto”da inson tarbiyasiga, insonlaming jamiyatda tutgan o‘miga munosabati to‘liq yoritilgan. Zardusht ta’limotida tarbiya haqida quyidagicha fikr bildirilgan.
5.Pedagogik mahorat
Olimlar pedagogik mahoratning quyidagi uch darajasini ko‘rsatadilar: birinchi daraja - bu sinf bilan elementar munosabat 0 ‘qituvchi teskari aloqani qo‘llaydi, uning natijasiga ko‘ra o‘z harakatlarini belgilaydi. Lekin bu faoliyat metodik qo‘llanmalar yoki boshqa o‘qituvchi tajribasi asosida amalga oshiriladi. Ikkinchi daraja dars faoliyatini, uning rejasini tuzishdanoq optimallashtirish bosqichidir. Bunda ijodkorlik o‘qituvchiga ma’lum maqsadni amalga oshirishda mazmun, metod va shakllami to‘g‘ri 203 tanlashdan iborat. Uchinchi daraja - evristik. Pedagog o‘quvchilar bilan jonli muloqotning ijodiy imkoniyatlarini qo‘llaydi. 0 ‘qituvchining eng yuqori darajadagi ijodkorligi uning to‘liq mustaqil faoliyatida namoyon bo‘iadi. U avvaldan ma’lum bo‘lgan usullami qoilashi mumkin, ammo u ularga о‘zining shaxsiy munosabatini qo‘ilaydi.