SHAXS
Reja:
1. SHaxs haqida tushuncha.
2. SHaxsning rivojlanishi.
3. SHaxsning ximoyalanish mexanizmlari. ta‟sir etuvchi omillar.
4. SHaxs psixologik strukturasi.
5. SHaxs nazariyalari (G.Ayzenk, Z.Freyd, K.Rodjers, A Maslou). Xarakter
xaqida tushuncha.
6. SHaxsning o„zini o„zi baholashi. SHaxsning o„zini o„zi nazorat qilishi va
boshqarishi.
7. SHaxsni o„rganish metodlari (kuzatish, proektiv texnikalar, so„rovnomalar
va amaliy testlar
Tayanch iboralar.
SHaxs, individ, individuallik, shaxsning shakllanishi, shaxsning o„zini anglashi,
shaxs tiplari.
O„z mehnati tufayli inson psixikasi takomillashib xayvonlar psixikasidan
tobora o„zqlashmoqda, va bunga sabab bo„layotgan omillar bu uning jamiyatda
bo„lishligi, odamldar bilan birgalikdagi faoliyati, ular bilan turli munosabatlarga
kirishishi, uning dunyoqarashini shakllanishidir va shu bilan birga u jamiyatning
faol a‟zosi shaxs bo„lib shakllanishidir.
SHaxs tushunchasiga ta‟rif berishimizdan avval biz, insonning shaxs bulib
etishmaganlidan avvalgi jarayonni kuzatib undagi hali to„liq yoki bo„lmasa
mutlaqo hali shakllanmagan tomonlarini, ya‟ni sifat va xususiyatlarini
nazardatutishimiz mumkin. YA‟ni hali shakllanmagan shaxs psixologiyada individ
nomi bilan yuritiladi.“Individ” tushunchasida kishining nasl-nasabi ham
mujassamlashgandir. YAngi tug„ilggan chaqaloqni ham, katta yoshdagi odamni
ham, mutafakkirni ham, aqli zaif ovsarni ham, yovvoyilik bosqichidagi qabilaning
vakilini ham, madaniyatli mamlakatda yashayotgan yuksak bilimli kishini ham
individ deb xisoblash mumkin.
Psixologiyada individ tomonidan amaliy faoliyat va munosabat jarayonida
hosil qilinadigan hamda ijtimoiy munosabatlarning individga ta‟sir o„tkazish
darajasi va sifatini belgilaydigan muntazam tarzdagi ijtimoiy fazilat shaxs
tushunchasi bilan ifoda etiladi.
“SHaxs” va “individ” tushunchalarining bir-biriga o„xshashligini barcha
etakchi psixologlar B.G.Ananev, A.N.Leontev, B.F.Lomov, S.L.Rubinshteyn va
boshqalar inkor etishadi.
“Individ” va “shaxs” tushunchalarining o„xshashligi emas, balki birligi
haqidagi fikr quyidagicha tarzda o„rtaga qo„yilishi mumkin bo„lgan savolga javob
berilishini takqozo qiladi: shaxs bo„lib hisoblanmagan individning mavjud bo„lishi
yoki aksincha individning konkret sohibi sifatida undan tashqarida va usiz mavjud
bo„lish fakti ko„rsatilishi mumkinmi? Taxminiy tarzda fiker yuritilagn taqdirda
unisi ham va bunisi xam bo„lishi mumkin. Agar kishilik jamiyatidan tashqarida
voyaga etgan individni hayolan tasavvur qilinadigan bo„lsa, bu holda u birinchi bor
odamlarga duch kelib, biologik jonzotgna xos individual xususiyatlardan bo„lak
hech qanday, yuqorida aytilganidek, kelib chiqishi jihatidan hamisha ijtimoiy-
tarixiy xarakter kasb etadigan shaxsiy fazilatlarga ega ekanligini namoyon qila
olmaydi balki tevarak-atrofdagi odamlar mabodo uni birgalikdagi faoliyat va
munosabat jarayoniga “torta olishgan” taqdirda ularning paydo bo„lishi uchun
zarur tabiiy shart-sharoitlargagina ega bo„ladi. Hayvonlar orasida tarbiyalangan
bolalar tajribasini o„rganish bu vazifani amalga oshirishning g„oyat darajada
murakkabligidan dalolat beradi. qarshimizda hali shaxs sifatida kamolatga
erishmagan individ bo„ladi. Real individni gavdalantirmaydigan shaxsning paydo
bo„lish imkoniyatlari mavjudligi muayyan istisnolar bilan tan olinishi ham
mumkin.
Har bir kishining shaxsi uning individualligini vujudga keltiradigan hislatlar
va fazilatlarning faqat unga xos birikuvidan tarkib topgandir. Individuallik –
kishining o„ziga xosligini, uning boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi
psixologik fazilatlar birikmasidir. Individuallik temperament va xarakter
xusussiyatlarda, odatlarda, ustun darajadagi qiziqishlarda, bilish jarayonlariga oid
fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvur) da qobiliyatlarda, faoliyatning shaxsga
xos uslubda va hokazolarda namoyon bo„ladi. Zikr etilgan psixologik
xususiyatlarning bir xildagi birikmasini o„zida mujassamlashtirgan odam yo„q –
inson shaxsi o„z individualligi jhatidan betakrordir.
