Shartli belgilar

Savol va topshiriqlar
1. Germaniya Verden jangidan qanday maqsadni ko‘zlagan edi?
2. A.A. Brusilovning Galitsiya fronti chizig‘ini yorib o‘tishi qanday
ahamiyatga ega bo‘ldi?
3. Somma daryosi bo‘yidagi jangning ahamiyati haqida nimalarni
bilib oldingiz?
4. Ruminiya nega Antanta tarafida urushga kirdi?
5. Nega AQSH faqat 1917-yilga kelib urushga kirdi? AQSHning
urushga kirishi I jahon urushida qanday rol o‘ynadi?
Birinchi jahon urushining
yakunlari va oqibatlari
Urush uning ishtirokchilari bo‘lgan dav-
latlar ichki hayotiga juda katta salbiy ta’sir
ko‘rsatdi. Iqtisodiyot harbiy maqsadlarga
Urushayotgan
davlatlar ahvoli
37-§.
AQSHning urushga
kirishi

---

132
bo‘ysundirildi. Chunonchi, og‘ir sanoatning 70% i, yengil sanoat-
ning esa 50% i urush ehtiyojlarini qondirish uchun ishladi. Urush,
ayni paytda, qishloq xo‘jaligini ham og‘ir ahvolga solib qo‘ydi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish keskin kamaydi.
Deyarli barcha davlatlardà oziq-ovqat tanqisligi vujudga keldi.
Natijada, hukumatlar oziq-ovqat mahsulotlariga kartochka tartibi
(qat’iy belgilangan me’yor) joriy etdilar.
Aholi o‘rtasida shovinizm zo‘r berib targ‘ib etila boshlandi. Shu
tariqa, urush parlament demokratiyasiga qattiq zarba berdi.
Butun urush davomida bironta ham parlament qonli qirg‘inga
qarshi norozilik bildirmadi.
Endi davlat ishlab chiqarishni tartibga sola boshladi. Banklar,
xomashyo taqsimoti va harbiy buyurtmalar ustidan  davlat hoki-
miyatining nazorati kuchaydi.
Urushdan charchagan aholi urushning tezroq tugatilishini talab
etib hukumatga qarshi bosh ko‘tara boshladi. Shu tariqa, urushning
dastlabki yillarida jamiyatda qaror toptirilgan fuqarolik birligi buzildi.
Ba’zi frontlarda askarlarning birodarlashuvi, dushman tomonlarning
bir-biriga o‘q otmasligi yuz berdi. Chunki, qo‘shin ham urushdan
charchagan edi.
Urush Rossiyaning iqtisodiy va siyosiy
ahvolini haddan tashqari keskinlashtirib
yubordi. Buning oqibatida, 1917-yilning fevral oyida Rossiyada
inqilob yuz berdi. Rossiya imperatori taxtdan voz kechishga majbur
bo‘ldi. Hokimiyat burjuaziya qo‘liga o‘tdi. U muvaqqat hukumat
tuzdi.
Muvaqqat hukumat urushni davom ettirishga qaror qildi va
hatto shu yilning yozida u rus qo‘shinining hujumini ham uyush-
tirdi. Biroq, bu hujum muvaffaqiyatsizlikka uchradi.
Bu muvaffaqiyatsizlik Rossiyadagi busiz ham o‘ta murakkab
bo‘lgan siyosiy vaziyatni yanada murakkablashtirib yubordi. Natija-
da, 1917-yilning 7-noyabrida davlat to‘ntarishi yuz berdi. Muvaq-
qat hukumat ag‘darildi. Hokimiyatni V.I. Lenin boshchiligidagi
bolsheviklar (kommunistlar) partiyasi bosib oldi va u Sovet huku-
mati deb atalgan hukumat tuzdi.
1917-yilning 8-noyabr kuni Sovet davlati „Sulh to‘g‘risida“gi
dekretni qabul qildi.
Sulh to‘g‘risidagi dekretda bosqinchilik urushi keskin qoralangan
va u insoniyatga qarshi eng og‘ir jinoyat deb e’lon qilingan edi.
Sovet hukumati har qanday sharoitda ham separat sulh tuzishga
intildi. Chunki, qo‘shin jangovar ruhini to‘la yo‘qotgan va Sharqiy
Rossiya ahvoli

---

133
front chok-chokidan so‘kilib ketgan sharoitda urushni davom et-
tirish to‘la halokat bilan barobar edi.
1917-yilning 15- dekabrida Sovet Rossiyasi va Avstriya-Germa-
niya qo‘mondonligi o‘rtasida yarashish bitimi imzolandi. Bunday
bitim 9-dekabr kuni Ruminiya bilan ham imzolangan  edi. Shunday
qilib, Sharqiy front harakatsiz qotib qoldi.
1917-yilning aprel oyida Antantaning
G‘arbiy frontdagi qurolli kuchlari hujumga
o‘tdi. Germaniya mudofaa chizig‘ini yorib
o‘tishga muvaffaq bo‘linmadi. Aksincha, bu janglar oqibatida katta
qurbonlar berildi. Bu qurbonlar Fransiya qurolli kuchlarining
bosh qo‘mondoni Nivel nomi bilan „Nivel qirg‘ini“ deb nom
oldi.
1917-yilda Italiya qo‘shini muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Buyuk
Britaniya va Fransiyaning shoshilinch ravishda yordam kuchlarini
Italiya frontiga tashlashigina Italiyani saqlab qoldi. 1917-yilning noyabr
oyida ingliz qo‘shinining hujumini qaytarishda Germaniya yana bir
yangi qurol—ognemyotni qo‘lladi.
Mesopotamiya va Falastin frontlarida ingliz qo‘shinining hara-
katlari kuchaydi. 1917-yilning mart oyida inglizlar Bag‘dod shahrini
egalladilar. Kuzga kelib, Turkiya Arabiston yarimorolini to‘la,
Falastinning esa bir qismini boy berdi.
Sovet Rossiyasi 1918-yilning 3-mart kuni
„To‘rtlar ittifoqi“ bilan ularning shartlari
asosida Brest tinchlik shartnomasini imzo-
ladi. Shartnomaning shartlari Rossiya uchun juda og‘ir edi. Shart-
nomaga ko‘ra, Rossiya o‘z qo‘shinini to‘la demobilizatsiya qilishi,
harbiy flotini portlarga qaytarishi lozim edi. Shuningdek, Rossiya
Boltiqbo‘yi, Polsha, Finlandiya va Ukrainadan voz kechar edi. Ukraina
va Finlandiya mustaqil davlatlar deb tan olindi. Kavkazdagi Kars,
Ardagan va Batumi Turkiyaga berildi. Bundan tashqari, Rossiya
Germaniyaga 6 mlrd. marka miqdorida reparatsiya to‘laydigan bo‘ldi.
AQSH prezidenti V. Vilson 1918-yilning
8-yanvarida I jahon urushidan so‘ng imzo-
lanadigan tinchlik shartnomasi va qayta
tuzilajak dunyo siyosiy xaritasi bo‘yicha AQSH hukumatining
nuqtayi nazarini dunyoga ma’lum qildi. Bu nuqtayi nazar tarixga
„Vilson tinchlik dasturi“ nomi bilan kirgan.
Bu dastur keyinchalik g‘olib Antantaning mag‘lub „To‘rtlar
ittifoqi“ bilan imzolangan tinchlik shartnomalariga asos bo‘lib xizmat
qilgan.