«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

Topografik  omillar.  Abiotik  omillarning  ta’siri  ko‘p  jihatdan  joyning 
topografik  xususiyatlariga,  ya’ni  relyefiga  bog‘liq,  chunki  relyef  iqlim 
sharoiti  hamda  tuproqning  xossalarini  ham  belgilaydi.  Topografik  omillarga 
quyidagilar  misol  bo‘ladi:  balandlik  (dengiz  sathiga  nisbatan);  qiyalikning 
tikligi;  qiyalikning  ekspozitsiyasi  (dunyo  tomonlariga  nisbatan  joylashuvi).
Asosiy  topografik  omillardan  biri  dengiz  sathiga  nisbatan  balandlikdir. 
Balandlik  ortgan  sari  havo  harorati,  atmosfera  bosimi  pasayadi,  yog‘in-
garchilik  miqdori,  shamolning  tezligi  va  radiatsiya  kuchi  ortadi.  Tog‘lik 
joyda  yuqoriga  ko‘tarilgan  sari  o‘simliklar 
vertikal  zonallik  bo‘yicha  tarqalgan.  Tog‘da 
yuqoriga ko‘tarilgan sari kuzatiladigan verti-
kal  zonallik  geografik  kengliklardagi  ekva-
tordan  qutblarga  tomon  kuzatiladigan  iqlim 
zonalariga  mos  keladi. 
Tog‘lar  yangi  turlarning  paydo  bo‘lish 
jarayonida  geografik  alohidalanishga  sabab 
bo‘ladigan  evolutsiya  omili  bo‘lsa,  tirik 
organizmlarning  migratsiyasida  to‘siq  bo‘lib 
xizmat  qiladi. 
Yana  bir  muhim  topografik  omil  – 
qiyalik  ekspozitsiyasi  (16-rasm).  Shimoliy 
16-rasm.
 Qiyalik  
ekspozitsiyasi.
6
o
C
19 
o
C
32
S
 (janub)
N (shimol)
0 m
1800 m
2300 m
3000 m
26,5 
o
C
3 – Biologiya 11

---

66
yarimsharda tog‘ning janubga qaragan qiyaligiga ko‘proq quyosh nuri tushadi, 
shuning uchun bu yerda yorug‘likning intensivligi va harorat shimoliy qiyalikka 
nisbatan  yuqori  bo‘ladi.  Janubiy  yarimsharda  esa  buning  aksi  kuzatiladi.  Bu 
esa  o‘simliklar  va  hayvonlar  jamoalariga  katta  ta’sir  ko‘rsatadi.
Topografik  omillardan  yana  biri  qiyalikning  tikligidir.  Tog‘  va  tepa liklar-
da  qiyalik  qancha  tik  bo‘lsa,  unda  o‘simliklar  shuncha  kam  o‘sadi,  chunki 
suv  ta’sirida  tuproq  yuvilib  ketadi  va  uning  unumdor  qatlami  kamayadi.  Tik 
qiyaliklarda  asosan  kserofit  o‘simliklar  uchraydi.