«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

Oltingugurtning davriy aylanishi.
  Oltingugurt  oqsil  va  aminokislotaning 
muhim  tarkibiy  qismidir  (49-rasm).  Tabiatda  oltingugurt  asosan  H
2
S  vodorod 
sulfid,  SO
2 
–  sulfid  angidrid  kabi  gaz  holatida,  mineral  moddalar:  sulfidlar 
(sulfid  kislota  tuzlari)  va  sulfatlar  (sulfat  kislota  tuzlari)  ko‘rinishida  hamda 
erkin  holda  bo‘ladi.  Suvda  yaxshi  erish  xususiyatiga  ega  bo‘lgan  sulfatlar 
o‘simliklar uchun asosiy oltingugurt manbayi hisoblanadi. O‘simliklar sulfatlarni 
o‘zlashtirib,  oltingugurt  saqlovchi  aminokislotalar  sintez  qiladi.  Hayvonlar  esa 
oltingugurtni  organik  birikmalar  orqali  o‘zlashtiradi.  O‘simlik  va  hayvonlar 
nobud  bo‘lib,  redutsentlar  tomonidan  parchalangandan  keyin  oltingugurt 
tashqi  muhitga  qaytariladi.  Chirituvchi  bakteriyalar  faoliyati  natijasida  oqsillar 
takribidagi  oltingugurt  vodorod  bilan  birikib,  vodorod  sulfid  holida  tuproqqa 
to‘planadi.  Xemosintezlovchi  bakteriyalar  H
2
S  ni  produtsentlar  o‘zlashtira 
oladigan sulfatlargacha oksidlaydi. Insonlar tomonidan energiya olish maqsadida 
tarkibida ko‘p miqdorda oltingugurt saqlovchi moddalarning yoqilishi atmosfera 
tarkibida  oltingugurt  oksidlari  ko‘payishiga  olib  keladi. Atmosferada  oltingugurt 
oksidi  suv  bug‘i  bilan  reaksiyaga  kirishib,  sulfat  kislotani  hosil  qiladi. 
49-rasm. 
Biosferada oltingugurtning aylanish sxemasi.
Oltingugurt  
bakteriyalari
Oksidlanish
O‘g‘itlar
Bakteriyalar
Bakteriyalar
faoliyati
Oksid-
O‘simlik, 
hayvon 
qoldiqlari
lanish
H
2
S
SO
2
H
2
S
S
SO
4
SO
4
SO
4
SH
2-
2-
2-

---

161
Atmosferaning bu turdagi moddalar bilan zararlanishi natijasida, oltingugurtning 
davriy  aylanishi  buziladi  va  «kislotali  yomg‘ir»lar  kuzatiladi.
Biogen  elementlarning  davriy  aylanishi,  bir-biridan  aylanish  tezligi, 
jarayonlari  bilan  tubdan  farq  qiladi,  lekin  ular  orasida  o‘xshashliklar  ham 
mavjud:  1)  elementlarning  davriy  aylanishi  energiya  oqimi  bilan  bog‘liq;  
2)  oziq  mahsulotlari  tarkibiga  kiruvchi  kimyoviy  elementlar  organizmlardagi 
biokimyoviy  jarayonlarda  ishtirok  etadi,  bu  elementlar  anorganik  tabiatdan 
tirik  organizmlarga  va  qaytadan  tabiatga  qaytariladi.  Biosfera  global 
masshtabdagi  funksional  va  yuksak  darajadagi  barqaror  biosistema  sifatida 
biogen  elementlarning  davriy  aylanish  jarayonining  natijasi  hisoblanadi.