«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

Proterozoy
2700 mln yil
Arxey
3500 mln yil
Hayot izlari kam. Prokariotlar yashagan. Fotosintez, ko‘p 
hujayrali organizmlar, jinsiy ko‘payish paydo bo‘lgan.  
Sianobakteriyalar keng tarqalgan

---

165
51-rasm.
 Organik olamning rivojlanishi. 1 – suvo‘tlar; 2 – bulutlar va korallar; 3 – trilobitlar; 4 – molluskalar; 5 – 
qisqichbaqa, chayonlar; 6 – qalqondorlar; 7 – boshoyoqli molluskalar; 8 – psilofitlar; 9 – sigillyariyalar; 10 – lepido
-
dendronlar; 11– daraxtsimon qirqquloqlar; 12 – cho‘tkaqanotli baliqlar; 13 – quruqlikdagi chayonlar; 14 – yirik suvda  hamda quruqlikda yashovchilar; 15 – qadimgi akulasimon baliqlar; 16 – dengiz nilufarlari; 17 – ammonitlar; 18 – pa
-
reyazavrlar; 19 – inastranseviya; 20 – kalamitlar; 21 – toshbaqalar avlodi – plakoxelis; 22 – o‘txo‘r kaltakesak – bron
-
tozavr; 23 – baliq kaltakesak – ixtiozavr; 24 – qisqichbaqasimonlar; 25 – pleziozavr; 26 – ilon kaltakesak – mezozavr;
 
 27 – uch shoxli kaltakesak – tritsopetoprs; 28 – sikas; 29 – stegozavr; 30 – uchuvchi kaltakesak; 31 – arxeopteriks; 
32 – yirtqich kaltakesak – tiranozavr ; 33 – qadimgi sutemizuvchilar; 34 – otlar ajdodi; 35 – osyotr baliq; 36 – korallar;  37 – dengiz suvo‘tlari; 38 – delfin; 39 – chala maymun; 40 – shoxsiz karkidon (nosorog); 41 – odamsimon maymun;  42 – mamont; 43 – qilich tishli yo‘lbars; 44 – tulen; 45 – kalmar va suyakli baliqlar; 46 – kit; 47 – janubiy maymun – 
avstralofitek; 48 – maymun odam – pitekantrop; 49 – neandertal odam; 50 – uquvli aqlli odam.
suvo‘tlari
ko‘mir
Ochiq urug‘lilar
urug‘lilar
Bo‘r
Sutemizuvchilar
Yopiq urug‘lilar
To‘rtlamchi
Kaynozoy

---

166
riniofitlar  (riniya,  kuksoniya),  ko‘p  hujayrali  yashil  suvo‘tlardan  kelib 
chiqqan  deb  hisoblanadi  (50-rasm).  Keyinchalik  yo‘sin,  plaun,  qirqbo‘g‘im, 
qirqquloqlar, so‘ngra urug‘li o‘simliklar kelib chiqqan. Quruqlik o‘simliklarida 
mineral oziqlanishni ta’minlovchi ildiz tizimi, fotosintezni amalga oshiruvchi 
novda  tizimi  rivojlangan.
O‘simliklar  bilan  bir  vaqtda  hayvonlar  ham  quruqlikka  chiqqan.  O‘r-
gimchaklar  va  chayonlar  dastlabki  quruqlik  hayvonlari  hisoblanadi.  380 
mln  yil  avval  suvda  hamda  quruqlikda  yashovchilar  (amfibiyalar),  300 
mln  yil  avval  sudralib  yuruvchilar  (reptiliyalar),  200–230  mln  yil  avval 
sutemizuvchilar  va  qushlar  kelib  chiqqan  deb  taxmin  qilinadi  (51-rasm).
Hayvonlarning  biosferadagi  roli  ularning  geterotrof  usulda  oziqlanishi 
va  harakatlanish  xususiyati  bilan  bog‘liq.  Ular  o‘simliklar  tomonidan 
yaratilgan  organik  birikmalarni  iste’mol  qiladi  va  ularni  uzoq  masofalarga 
ko‘chiradilar. Shu tarzda hayvonlar o‘simliklarning meva, urug‘, sporalarining 
tarqalishini  ta’minlaydi.  Tabiatda  moddalar  davriy  aylanishida  ishtirok 
etuvchi  produtsentlar,  konsumentlar  va  redutsentlar  faoliyatlarining  muvoza-
natlashishi  natijasida  biosferaning  gomeostaz  holati  shakllanadi.  Insonning 
paydo  bo‘lishi  bilan  biosfera  tarixida  yangi  juda  kuchli  omil  paydo  bo‘ldi 
va  bu  omil  o‘z  ta’siriga  ko‘ra  katta  geologik  jarayonlarga  teng  keladi. 
Bu  omil  (inson  faoliyati)  biosferaning  gomeostaz  (turg‘unlik,  barqarorlik) 
holatining  buzilishiga  sabab  bo‘la  boshladi.