«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

17-§. EKOTIZIMLARNING MAHSULDORLIGI
Tayanch bilimlaringizni qo‘llang
. Ekosistemada tirik organizmlarning 
funksional xilma-xilligi, jamoalarda oziq zanjirlari turlarini aytib bering. 
Biomassa tushunchasi.
  Ekosistemada  moddalarning  uzluksiz  davriy 
aylanishi,  shuningdek,  energiyaning  yo‘nalishli  oqimi  sodir  bo‘ladi.  Buning 
natijasida  organizmlar  biomassasi  hosil  bo‘ladi.  Tarixiy  rivojlanish  jarayoni-
da  muayyan  ekosistemada  jamlangan,  barcha  tirik  organizmlar  (organik 
moddalar)ning  umumiy  miqdori  ekosistema  biomassasini  tashkil  etadi. 
O‘simliklar  biomassasi  fitomassa,  hayvonlar  biomassasi  zoomassa  deyiladi. 
Ekosistema  biomassasi  quruqlik  ekosistemalarida  maydon  birligida  quruq 
organik  modda  massasi  birligi  bilan:  g/m
2
,  kg/m
2
,  kg/ga,  t/km
2
,  suv  havzasi 
ekosistemalarida  hajm  birligida  ifodalanadi. 
Produtsentlar quyosh energiyasi hisobiga birlamchi mahsulotni hosil qiladi 
va qabul qilinadigan quyosh energiyasining bir qismini biomassada to‘playdi. 
Ekosistema  biomassasi  va  uning  biologik  mahsuldorligi  bir-biridan  keskin 
farqlanadi.  Ekosistemada  organik  moddaning  hosil  bo‘lish  tezligi  biologik 

---

101
mahsuldorlik  deyiladi.  Mahsuldorlik  vaqt  birligida  (soat,  sutka,  yil),  maydon 
birligida  (kvadrat  metrlar,  gektar)  yoki  hajm  birligida  (suv  ekosistemalari 
uchun  litrlarda,  kub  metrlarda)  sintezlangan  biomassa  miqdori  bilan 
ifodalanadi.  O‘rmondagi  organizmlarning  umumiy  biomassasi  yillik  o‘sish  –  
mahsuldorligidan  ancha  ko‘p  bo‘ladi.  Hovuzda  fitoplanktonning  umumiy 
biomassasi  uncha  ko‘p  emas,  ammo  fitoplankton  tez  ko‘payishi  hisobiga 
katta  tezlikda  mahsulot  hosil  qiladi. 
Tiklanishi  va  yangilanishi  uchun  qaysi  modda  va  energiyadan  foydala-
nishiga  ko‘ra,  ekosistemada  birlamchi  va  ikkilamchi  mahsuldorlik  farqlanadi. 
Bunda  hosil  bo‘ladigan  mahsulot  mos  ravishda  birlamchi  va  ikkilam-
chi  deyiladi.  Fotosintez  yoki  xemosintez  jarayonida  avtotrof  organizmlar 
(produtsentlar)  tomonidan  mineral  moddalardan  hosil  qilinadigan  biomassa 
birlamchi  mahsulot  deyiladi.  Organik  moddalarning  asosiy  qismini  yashil 
o‘simliklar  tashkil  qiladi.  Quyosh  energiyasining  100%  dan  taxminan  1%  i 
xlorofill tomo ni dan o‘zlashtiriladi va organik molekulalar sintezida foydalaniladi 
(quyosh  energi yasining  qolgan  99%  i  qaytariladi,  issiqlikka  aylantiriladi  yoki 
suv bug‘ lanishiga sarflanadi). Bundan ko‘rinib turibdiki, quyosh energiyasining 
organik  moddalar  kimyoviy  bog‘lari  energiyasiga  aylanishi  samaradorligi 
o‘rtacha  1%  ni  tashkil  etadi.  Bunday  qonuniyat  «1%  qoidasi»  deb  nomlanadi. 
Birlamchi  mahsuldorlik  ekosistemaning  eng  muhim  xususiyatidir.  Unda  to‘p-
langan  energiya  barcha  konsumentlar  hamda  redutsentlarning  yashashi  va 
hayotiy  jarayonlariga sarflanadi. Geterotrof organizmlar oziqning bir qismi dan 
hayot  faoliyatini  ta’minlashga,  qolgan  qismidan  o‘z  tanasini  qurishda  foyda-
lanadi.  Konsumentlar  va  redutsentlar  ta’sirida  organik  moddalarning  qisman 
parchalanishidan  hosil  bo‘lgan  biomassa  ikkilamchi  mahsulot  deyiladi.