BBK 8 2 .3 (5 U )
© «Sharq» nashriy ot-m at baa aksiyadorlik kompaniyasi
Bosh tahririyati, 2005.
SO ZDAN SO ZNING FARQI BOR
Til, falsafa va badiiy ijodning o £ziga xos hodisasi sifatida
yuzaga kelgan xalq maqollari folklorning ixcharn shakl, ammo
teran mazmunga ega bo‘lgan bir janridir. H ar biri tilimiz
ko£rkini, nutqimiz nafosatini, aql-farosat va tafakkurimiz
mantiqini hayratomuz bir qudrat bilan namoyish etgan va
eta oladigan bunday badiiyat qatralari xalqimizning ko'p
asrlik hayotiy tajribalari va maishiy turmush tarzining bamisoli
bir oynasidir. Bu badiiy oynada uning hayotga, tabiatga,
inson, oila va jam iyatga m unosabati, ijtim oiy-siyosiy,
m a’naviy-m a’rifiy, axloqiy-estetik va falsafiy qarashlari,
qisqasi, 0 ‘zi va 0 ‘zligi to kla namoyon bo‘lgandir. Shuning
uchun ham maqollar g‘oyatda keng tarqalgan bo‘lib, asrlar
davomida jonli so£zlashuv va o £zaro nutqiy munosabatlarda,
badiiy, tarixiy va ilmiy asarlarda, siyosiy va publitsistik
adabiyotda doimiy ravishda qo‘llanilib kelgan va qo£llanmoqda.
Yillararo, davrlararo ularning yangilari yaratilib turgan,
eskilarining — jonli muomalada, tilda mavjudlarining m a’no
doirasi kengayib yoki torayib borgan. Hatto ularning muayyan
qismi unutilib ketgan. Chunki o £zbek xalqining bunday ulkan
folklor m erosi folk lo ristiк nuqtayi n azardan keyingi
asrlargacha deyarli to£planmay va o£rganilmay kelgan. Bundan
xalq m aqollari o £tm ish adiblari, shoirlari, tarixchilari
e ’tiboridan mutlaqo chetda ekan, degan xulosa chiqarmasligi-
miz kerak. Maqolga adabiy nuqtayi nazardan qiziqish, asar
badiiyligini oshirish va badiiy til ravonligini ta’minlash uchun
undan foydalanish hamm a zamon so£z san’atkorlarining
diqqat markazida bo‘lgan. Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy,
Rabg£uziy, Lutfiy, Alisher N avoiy, Bobur, Abulg'ozi
Bahodirxon, Munis, Ogahiy, Nodira, Muqimiy, Furqat,
Avaz, Hamza. Sadriddin Ayniy, Fitrat, C h o lp o n , Abdulla
Q o d iriy , O ybek, G £afu r G u l o m va bo sh q a o ‘n!ab
ijodkorlaming asarlari sinchiklab o'rganilsa, ularning tarkibida
qanchadan qancha maqollar ba’zan aynan, ba’zan o £zgargan
holda mavjudligiga ishonch hosil qilamiz. Tariximizda hatto
maqolga maxsus, agar ta'bir joiz bo'lsa, folkloristik nuqtayi
nazardan, garchi epizodik xarakterda bo£lsa-da, munosabatda
bo£lingan hollarga ham duch kelamiz. XI asrning ulkan
tilsh u nos o lim i, fo lk lo rsh u n o s va e tn o g ra f M ah m u d
Koshg‘ariyning to'plovchilik faoliyati va uning «Devoni
lug‘otit turk» asari bunga yorqin miso] bo‘la oladi. «Devon»da
turli munosabatlar bilan turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan
400 ga yaqin maqol va matallar ham keltiriladiki, ulaming
aksariyati bugun ham ayrim o ‘zgarishlar bilan tilimizda
muvaffaqiyatli ravishda ishlatilmoqda. Bu o ‘rinda adabiyotimiz
tarixida maqollar asosida yaratilgan asarlar ham mavjudligini
t a ’kidlab o ‘tish zaru r. M asalan , M u h a m m a d S h a rif
Gulxaniyning «Zarbulmasal» asari tarkibida 300 dan ortiq
maqol bor. Yoki, Sulaymonqul Rojiy o ‘zining «Zarbulmasal»
asarida 400 dan ortiq maqolni she’riy vaznga solganligi ham
e'tiborga loyiq hodisadir.
0 ‘zbek xalq maqollariga muayyan bir tartib berib, maimua
va xrestomatiyalarga kiritish, ulardan maxsus to ‘plam lar
tuzish ishlari esa XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlandi.
Masalan, venger olimi H.Vamberining 1867-yilda Leypsigda
nashr etilgan «Chig‘atoy tili darsligi» xrestomatiya-lug‘atiga
o ‘zbek folklori va adabiyotining ayrim namunalari qatori
112 ta maqol kmtilgan bo‘lib, ularning nemis tiliga taijimasi
ham berilgan. Shundan keyin birin-ketin N. Ostroumov
(18 9 5), B. R a h m o n o v (1 9 2 4 ), Sh. J o 'ra y e v (1 9 2 6 ),
H.Zarifov (1939, 1947), B. Karimov (1939), Sh. Rizayev,
0 ‘.A z im o v , 0 ‘. X o lm a to v (1 9 4 1 ),
M. A fz a lo v ,
S. Ibrohimov, S.Xudoyberganov (1958, 1960, 1965, 1978),
R. Jumaniyozov (1964, 1967, 1970), E. Siddiqov (1976,
1986), B. Sarim soqov, I. H aqqulov, A. M usoqulov,
R. Z arifo v (1 9 7 8 ), B. S a rim so q o v , A. M u so q u lo v ,
M. M a d ra h im o v a (1981 , 1984), Sh. S h o m a q su d o v ,
Sh. S h orah m edo v (1987, 1990, 2001), T. M irzayev,
B. Sarimsoqov, A. Musoqulov (1989) kabi folklorshunoslar,
fan va m adaniyat xodim lari to m o nidan tuzilgan turli
xarakterdagi va turli hajmdagi maqollar to ‘plamlari nashr
etildi. M. Abdurahimov, X. Abdurahmonov, M. Sodiqova,
H. Karomatov, K. Karomatova, H. Berdiyorov, R. Rasuiov
kabi olimlaming tilshunoslik va taiiimashunoslik yo‘nalishidagi
to lplamlari yuzaga keldi. Shumngdek, Y. Chemyavskiy,
V. R o ‘zim atov (1959), N. G atsu n ay ev (1983, 1988),
A. N aum ov (1985) kabi tarjim onlarning m ehnati bilan
o ‘zbek xalq maqollari rus tilida ham ayrim-ayrim to ‘plamlar
sifatida bosilib chiqdi.
Turli davrlar, turli yillarda bunday to ‘plamlaming nashr
etilishi xalq maqollarini to'plash, ularga muayyan bir tartib
berish, ulardagi umuminsoniy gkoyalami targ‘ib qihshda katta
4
ahamiyatga ega b o id i. Bu to ‘plamlardagi faktik materiallar,
asosan, b ir-b irin i takrorlaydi. Shunga qaram ay, ular
materialning hajmi, tanlanishi, mavzularga ajratilishi jihatidan
bir-biridan farq qiladi. Masalan, M. Afzalov boshchiligida
tayyorlangan to ‘plamning keyingi nashriga 2500 dan ortiq
maqol 34 mavzuga b o iib berilgan b o isa , R. Jumaniyozov
to'plam ining so‘nggi nashrida 1047 maqol 22 mavzu ostida
jamlangan. Yoki B. Rahmonov to kplamiga 564, Sh. Jo lrayev
to kplamiga 711 maqol kiritilgan, xolos.
0 ‘zbek xalq m aqollarini to 'p la sh va o krganishdagi
shubhasiz katta yutuq ulam ing ilmiy-akademik nashrini
tayyorlash boidi. 1987—1988-yillarda ikki jildda nashr etilgan
bu to kplam o‘n uch mingga yaqin xalq maqolini o ‘z ichiga
oladi. Qoiingizdagi to ‘plam folklorshunoslikda to ‘plangan
xalq maqollarini to ‘plash va o‘rganishdagi boy tajriba asosida
tuzildi hamda hozirgacha mavjud m ateriallam i nisbatan
to ia ro q qamrab olishga harakat qilindi. T o ‘plam keng
kitobxonlar ommasiga moijallanganligi uchun ham bu yerda
maqollaming ilmiy-badiiy tahliliga keng o‘rin berishga zarurat
y o ‘q. Am m o t o kplam dan foydalanishni o sonlashtirish
maqsadida maqolga xos b o ig an ayrim jihatlam i alohida
ta ’kidlab o ‘tish zarur.
M aqollar ko‘p asrlik hayotiy tajribalar, doimiy kundalik
kuzatishlar xulosasini tugal fikr tarzida qat’iy qutbiylikda
ifodalar ekan, ularda har bir so‘zning m a’no xilma-xilligi,
iboralarning turgiinligi, shakliy barqarorlik ustunlik qiladi.
Ammo qoilanish o ‘miga qarab ularning m a’no doirasi doimiy
ravishda kengayib boradi. Shuning uchun ham maqoldagi
har bir so‘zga alohida e ’tibor berish kerak. Ularda shunday
sokzlar borki, bu so‘zlar tarixan butunlay boshqa m a’nolarni
anglatgan. Masalan,
Do'stlaringiz bilan baham: |