Sharq filologiyasi fakulteti jahon adabiyoti kafedrasi

3-MAVZU: O‘RTA ASRLAR SHARQ DIDAKTIRK ADABIYOTI

1. 
   O‘rta asrlar adabiyotiga xos xususiyatlar.
   
2. 
   Firdavsiyning «Shohnoma» asari ¬– jahon adabiyoti durdonasi. Rumiy, Sa’diy Sheroziy va Umar Hayyom she’riyati.
   
3. 
   Mahmud Qoshg‘ariyning «Devoni lug‘otit turk», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilik» ¬– didaktik asar.
   

Tayanch so‘z va iboralar
Orta asrlar adabiyoti haqida, Firdavsiy hayoti, “Shohnoma” asari to’g’risida, Rumiy she’riyatida ma’naviy tushunchalar, tafakkur kengligi ifodasi. Sa’diy Sheroziy va Umar Xayyom she’riyatida hayot talqini haqida. “Qutadg’u bilik” da didaktik qarashlar.

O‘rta asrlar adabiyotida xalq poeziyasi an’analarining roli kattadir. eng qadimgi poeziya namunalari mehnat qo‘shiqlari bo‘lsa, o‘rta asralarga kelib, Qo‘shiq urf-odat doirasidan chiqib, mustaqil adabiy janr sifatida shakllandi. O‘rta asr adabiyotining rivojlanishiga antik adabiyotning ta’siri kattadir.

Mahmud Qoshg‘ariyning «Devoni lug‘otit turk»
Tarixdan ma’lumki, O‘rta Osiѐ hududidan yetishib chiqqan ko‘pgina allomalari bilan jahonda munosib o‘rin egallaydi. Ushbu mintaqadan ko‘pgina mufassirlar, muhaddislar, tarixchilar hamda ilm-fanning ko‘pgina
arboblari yetishib chiqqan. Shulardan biri tilshunoslik sohasining yetuk bilimdonlaridan biri Mahmud Qoshg‘ariydir.
Islom madaniyati gullab-yashnagan XI asrda yashab, ijod etgan Mahmud ibn Husayn ibn Muhammad Qoshg‘ariy haѐti va ijodiy faoliyati haqida ma’lumotlar kam saqlanib qolgan. .
Mahmud Qoshg‘ariy Markaziy Osiѐda ilk o‘rta asr madaniyatining buyuk arboblaridan bo‘lib, tilshunoslik sohasida, xususan, turkiy tillarni o‘rganish sohasida mashhur bo‘ldi va tarixda o‘chmas iz qoldirdi.
Davrining eng iste’dodli va atoqli olimlaridan biri bo‘lgan Mahmud Qoshg‘ariy tilshunoslikka doir ikki nodir asar – “Javohirun-nahv fi lug‘otit turk” (“Turkiy tillarning nahv (sintaksis) durdonalari,
qoidalari”), “Devonu lug‘otit turk” (“Turkiy so‘zlar to‘plami”) asarlarini yaratdi. Afsuski, Mahmud Qoshg‘ariyning birinchi asari bizgacha yetib kelmagan ѐki hanuzgacha noma’lum. Ikkinchi asari – “Devonu lug‘otit turk” esa XX asr boshlarida Istanbul (Turkiya)da topilgan.
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida turkiy xalqlarga oid juda ko‘plab noѐb obidalar, jumladan Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarlari, qadimgi turkiy, uyg‘ur ѐzuvi ѐdgorliklari topildi. Uzoq vaqt davom etgan munozaralardan so‘ng qadimgi turkiy bitiklar o‘qilib, ularning turkiy xalqlarga mansub ekanligi ilmiy jihatdan isbotlandi. Bu davrda aniqlangan muhim asarlar orasida “Devonu lug‘otit turk” ham bor. Asar topilganidan keyin qisqa vaqtda chop etildi, uni ilmiy asosda o‘rganish boshlandi, turk, o‘zbek, uyg‘ur, ozarbayjon, qozoq, ingliz, nemis, xitoy, rus va fors tillariga tarjima qilindi. Markaziy Osiѐ xalqlarining XI asrdagi haѐti bilan bog‘liq barcha ma’lumotlarni keng qamrab olgan ushbu bebaho manba fanda alohida ahamiyatga ega ekanligi tadqiqotchilar tomonidan ko‘rsatib berildi1 . XI asrda O‘rta Osiѐda Buxoro, Samarqand va Shosh vodiysida, shuningdek Issiqko‘l bo‘ylarida hamda Qoshg‘arda  Qoraxoniylar davlatining poytaxtlarida ham yirik ilm-ma’rifat markazlari bo‘lgan. Ma’lumki, ilgarilari hukmron doiralar va ularning farzandlarigina bilim olish imkoniyatiga ega bo‘lganlar. Shunga qaramay, O‘rta Osiѐ sharqidagi bu ilmiy markazlarning fan va madaniyat tarixidagi xizmatlari juda katta. Qoraxoniylar davrining me’morchiligi o‘ziga xos bo‘lgan. Raboti Malik, O‘zgan maqbarasi, To‘qmoqdagi minora shular jumlasidandir. Qoraxoniylarning poytaxt maktablarida Qur’on, hadis va shariat qonunlarini o‘rgatish bilan birgalikda arab tili grammatikasidan ham chuqur ta’lim berilgan. Mahmud Qoshg‘ariy ana shunday o‘lkalarda va shunday sharoitda dunѐga keldi. Shuni qayd etish lozimki, bunday ma’lumotlar bilan birga olim qabila va xalq tillarining bir-biriga munosabati, o‘zaro ta’siri, aloqasi hamda o‘sha davr turkiy adabiy tiliga nisbatan tafovut va yaqinligini ham ko‘rsatgan. Mahmud ibn-ul-Husayn ibn Muhammadil Qoshg‘ariy XI asr boshlarida Bolasog‘unda (hozirgi Qirg‘izistonning To‘qmoq shahri yaqinida) tug‘ildi.
Uning bobosi qoshg‘arlik bo‘lib, Bolasog‘unga ko‘chib kelib, turg‘un bo‘lib yashab qolgan1 . Uning bobosi Muhammad va otasi Husayn Issiqko‘l bo‘yidagi Barsg‘on shahridan bo‘lganlar. Otasi, xizmati yuzasidan bo‘lsa kerak, Barsg‘ondan Qoshqg‘arga ko‘chgan va shu yerda o‘rnashib qolgan. Shuning uchun Mahmudning ismi Qoshg‘ariy bo‘lib ketgan2 . Ijtimoiy kelib chiqishi jihatidan qoraxoniylar sulolasiga mansub bo‘lib, otasi Husayn ibn Muhammad o‘sha davrdagi Barsg‘on shahrining amiri bo‘lgan. Qoshg‘ariy boshlang‘ich ma’lumotni o‘z qishlog‘ida, yuqori ma’lumotni Qoshg‘ar madrasalarida olgan, arab, fors, turkiy kabi 7–8 tilni puxta egallagan. Uning sevimli ustozi Husayn Xalifa bo‘lgan. Bu ustoz to‘g‘risida shunday ma’lumotlar bor: “Qoshg‘arda atoqli olim Abu Abdulloh ibn Husayn Qoshg‘ariy yashagan, u fozil, zohid bir shayx edi. Ko‘p asarlar ѐzgan. Uning o‘g‘li ham mo‘tabar olimlardan edi”. Mahmud Qoshg‘ariy dastlab Qoshg‘ar, keyinroq Samarqand, Buxoro, Nishopur, Marv va Bag‘dodda tahsil ko‘rdi, turli ilmlar, xususan, arab filologiyasi bilan shug‘ullandi. U turkiy xalqlarning tiliga, turli qabila va urug‘larning urf-odatiga, og‘zaki badiiy ijodiѐtiga qiziqdi. Yuqori Chindan boshlab Movarounnahr, Xorazm, Farg‘ona, Buxoroga cho‘zilgan katta masofani kezib chiqdi; urug‘, qabila va xalqlarning turmushini, ularning kasb-korini, urf-odatlarini, xususan, tili va og‘zaki hamda ѐzma ijodiѐtlarini o‘rganib ma’lumotlar to‘pladi, oddiy xalq ommasi vakillari, olimlar va shoirlar bilan suhbatlashdi. Bu haqda Mahmud Qoshg‘ariyning o‘zi bunday deydi: “Men turklar, turkmanlar, o‘g‘uzlar, chigillar, yag‘molar, qirqiz (qirg‘iz)larning shaharlarini, qishloq va yaylovlarini ko‘p yillar kezib chiqdim, lug‘atlarini to‘pladim, turli xil so‘z xususiyatlarini o‘rganib, aniqlab chiqdim. Men bu ishlarni til bilmaganligim uchun emas, balki bu tillardagi har bir kichik farqni aniqlash uchun qildim... Ularga shuncha diqqat qildimki, turklar, turkmanlar, o‘g‘uzlar, chigillar, yag‘molar va qirqiz qabilalarining tillari butunlay dilimga jo bo‘ldi. Ularni har tomonlama puxta, bir asosda tartibga soldim”. Bundan tashqari, Mahmud Qoshg‘ariy “Devon”ni tuzishda alohida yo‘l turganligini ham ta’kidlab o‘tadi: “Qisqartirish va yengillatish masqadida bu asarni mendan oldin hech kim tuzmagan va hech kimga ma’lum bo‘lmagan alohida tartibda tuzdim. Bu ishda men asarning qiymatini oshirish, boshqalarga (foydalanuvchilarga) esa osonlik tug‘dirish maqsadida puxta qo‘llanma bo‘lsin deb, har bir qabilaning o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra qiѐsiy qoidalar tuzdim... so‘ngra men har bir qabilaga mansub so‘zlarning yasalish xususiyatlarini va qanday qo‘llanilishini qisqacha ko‘rsatish uchun alohida yo‘l tutdim”. Qoshg‘ariyning Buxoroda yashagan davri ham uning keyingi ijodiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan bo‘lishi kerak.
Ma’lumki, Buxoro XI asrda sharqning eng yirik ilmiy va madaniy markazi bo‘lib hisoblangan. “Buxoro maktabi”, “Buxoro uslubi” barcha olimlarga, barcha kichik ilmiy markazlarga o‘rnak va andoza bo‘lgan. Uzoq Issiqko‘l bo‘ylarida va Qoshg‘arda yaratilgan “Qutadg‘u bilig” asarida ham Buxoro maktabining ta’siri bor. Bu asarning muallifi tibbiѐtga doir maslahatlarida Ibn Sinoga ergashgan. Mahmud Qoshg‘ariy Buxorodan Bag‘dod shahriga kelgan, bu yerda bir necha yil yashagan; arab tili va adabiѐtining eng nozik xususiyatlarini shu yerda o‘rganib olganligi shubhasizdir. U Bag‘doddan o‘z vataniga qaytib kelgach, o‘z adabiy tilidan abadiy ѐdgorlik qoldirish uchun bo‘lsa kerak, katta lug‘at tuzishga kirishgan, shu maqsadda bir necha yillar mobaynida “Rumdan Mochingacha” – Qora dengiz bo‘ylaridan to Xitoygacha saѐhat qilgan: turli qabilalar, o‘lkalar, tog‘u cho‘l, shaharu qishloqlarni kezgan. Lug‘at tayѐr bo‘lgach, yana Bag‘dodga jo‘nagan. Hozirgi zamon g‘arb va turk sharqshunoslari Mahmudning Bag‘dodga kelib qolish sabablari to‘g‘risida turli fikr va mulohazalarni aytishgan. Ularning bir qanchasi o‘rinli va ishonarli fikrlar, albatta. Mahmud Qoshg‘ariyning Bag‘dodda istiqomat qilingan davri to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lish uchun chet ellik sharqshunoslar, xususan, sovet sharqshunoslarining fikrlari va devondagi ma’lumotlarga asoslanish mumkin. Avvalo shuni aytish kerakki, Bag‘dod xalifaligi deganda, bu davlatlarda faqat arablargina hukmron bo‘lgan, degan tushuncha noto‘g‘ri. Bag‘dod xalifaligidagi amaldorlar, lashkarboshilar orasida arablardan boshqa xalqlarning ham vakillari bo‘lgan. Bag‘dod shahrida butun bir mahalla turkiy aholidangina iborat bo‘lib, Bag‘dod ko‘chalarida turkiy tillarda so‘zlashuvchi va ѐzuvchi kishilar hech kimni hayratda qoldirmagan. Xalifa xizmatidagi turkiylardan bo‘lgan ko‘pgina amaldorlar davlatning hamma ishiga aralashganlar, xalifalarga o‘z so‘zlarini o‘tkazganlar. IXXI asrlarda Bag‘dodda O‘rta Osiѐdan o‘nlab atoqli adib va faylasuflar kelib, shu yerda o‘rnashib qolganlar. Jumladan, samarqandlik Abu Yoqub Is’hoq ibn Hasan ibn Ko‘hiy al Xuraymiy (VIII asr oxiri  IX asr boshi), farg‘onalik shoir Xalif al-Ahmar, mashhur faylasuf Abu Nasr Farobiy, uning hamshahari filolog Is’hoq al-Farobiy, uning jiyani filolog Abu Nasr Ismoil al-Javhariy shular jumlasidandir. Astronom Ahmad ibn Muhammad Farg‘oniy, matematik va geograf Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, marvlik Ahmad ibn Abdulla Marvaziy, balxlik Abu Ma’sharlar Bag‘dodda yashaganlar va ijod qilganlar. Mahmud Qoshg‘ariy ham shular jumlasidandir. Bag‘dodda, so‘g‘diylar mahallasi bo‘lganligi, hatto uzoq Ummonga ham so‘g‘d vakillari borib qolganligi to‘g‘risida ma’lumotlar bor. Damashq chekkasida Jilliq, Shayx Asrlon degan turkiy qishloqlar, Halab ѐnida turkiylar yashaydigan Yoruqiya qishlog‘i bo‘lganligi ma’lum. Hatto xalifa davlatining g‘arbiy qismida  Afrikaning shimolida ham turkiylar bo‘lgan. Tojik sayѐhi Nosir Xisravning ayni Mahmud Qoshg‘ariy davriga to‘g‘ri keladigan “Safarnoma”sida mana bunday ma’lumotlar bor: “Qohirada sulton xusurida turli mamlakatlardan yig‘ilgan lashkarlar, jumladan turkistonliklar ham bor edi. U yerda turli kasb egalari, masalan, va’zxonlar, adiblar, shoirlar, qonunshunoslar ko‘p edi”. Xullas, xalifa davlatining poytaxtida turli amaldorlarning va olim, adiblarning mavqei katta bo‘lgan. Turkiylar arab tilini astoydil o‘rganganlar, arab amaldorlari ham turkiy tillarini o‘rganishga majbur bo‘lganlar, chunki ularda O‘rta Osiѐ olimlari, ko‘p yerlarga tarqalgan turkiy qabilalar katta qiziqish tug‘dirgan. Geograf Yoqutning ѐzishicha, abbosiy xalifa Ibrohim ibn Mahdiy turkiy tilda bemalol so‘zlasha bilgan. Mahmud Qoshg‘ariy olim sifatida tanilgan vaqt ana shunday hukmronlik davriga to‘g‘ri kelgan. “Devon”ning qaerda ѐzilganligi to‘g‘risida turli fikrlar bor. Sharqshunoslarning ko‘pchiligi bu shoh asar Bag‘dodda ѐzilgan bo‘lishi ehtimol, degan fikrda. Bu fikr noto‘g‘ri. Devon shu qadar katta hajmli, chuqur mazmunli va qimmatbaho asarki, uning ikki-uch yil ichida ѐzilgan bo‘lishi ehtimoldan uzoq. U Bag‘dod shahrida emas, balki O‘rta Osiѐda ѐzilgan bo‘lishi kerak. Gap shundaki, “Devon” kamida 10-15 yillar davomida tayѐrlanib, shundan keyingina ѐzila boshlangan.
Nihoyat, Mahmud Qoshg‘ariy uzoq safarlardan uyiga – Qoshg‘arga qaytib kelib, “Devon”ga doir barcha materiallarni jam qilgan va 1072 yildan e’tiboran butun vaqtini yaxlit kitob ѐzishga bag‘ishlagan. “Kitob 464 yilning (hijriy) jumodul avval boshlarida boshlandi va to‘rt karra ѐzilgandan (ko‘chirilgandan) va tuzatilgandan so‘ng, 466 yilning (hijriy) jumodul oxirning 12-kuni bitirildi”. “Devonu lug‘otit turk” kitobida tabiat va tabiiy hodisalarga, chunonchi, yer va suv, tog‘ va cho‘l, iqlim va osmon, hayvon va o‘simliklarga taalluqli maqol, iboralar, xilma-xil sodda va sermazmun atamalar topamiz. “Devon”ning lug‘at qismida keltirilgan so‘zlar XI asrdan ancha ilgari paydo bo‘lgan. Ularning ba’zilari VII asrga mansub O‘rxun ѐzuvlarida, Kultegin ѐdgorliklarida ham uchraydi. O‘rta Osiѐda XI asrdaѐq bu so‘zlar bo‘lganligi va ularning hozirda ham ishlatilishi tilimizning asosiy lug‘at tarkibida ekanligidan dalolat beradi. Ba’zi so‘zlar o‘zbek tilining aktiv fondidan tushib qolgan, ular ayrim toponimlar tarkibidagina saqlangan. “Devon”da yer va tuproqqa oid izohlarda ishlatilgan so‘zlardan misollar keltiramiz: Masalan, qo‘rug‘ so‘zi IX asrda Narshaxiy “Tarix”ida uchraydi. Bu so‘z keyinchalik daxlsiz, ѐpiq, man qilingan joy ma’nosida ishlatila boshlangan; masalan, xon mozori, mulklari, xon haramxonasiga nisbatan ishlatilgan. Toponimika uchun ayniqsa muhim bo‘lgan o‘kuz so‘ziga alohida to‘xtalib o‘tmoqdamiz. O‘rxun ѐzuvlarida artich o‘kuziy tilga olingan. “Devon”da ham bu so‘zlar bir necha marta takrorlangan. Muhammad Solihning “Shayboniynoma”sida Amudarѐ ilgari O‘kuz deb atalgan.
Yevropa sharqshunoslaridan G. Vamberi bu so‘zga taxminiy izoh berib: “Oksus, ehtimol, yogyus – darѐ so‘zidan olingandir” degan. S.P. Tolstov ham o‘kuzning qadimda suv, darѐ ma’nosida ishlatilganligini, turkiy tillarda uning o‘guz shaklida ѐzilib, ikki xil turdosh ma’noni (“darѐ” va “ho‘kiz”) anglatganini, yunonlarda o‘kuz so‘zi Oks deb, Gerodotda Akes deb ѐzilganligini, O‘rta Osiѐ aholisi Amudarѐni XVII asrga qadar O‘kuz deb atalganligini, buning massagetcha so‘z ekanligini, massagetlar esa O‘rta Osiѐ turkiy xalqlarining etnogeneziga qo‘shilganligini aytgan. “Devon”ni o‘rganar ekanmiz, Mahmud Qoshg‘ariy nafaqat tarixchi va tilshunosli olim va shu bilan bargalikda yetuk etnolog va geograf ekanligiga ishonch hosil qilamiz. “Devonu lug‘otit turk” asarining yana bir qimmati shundaki, Mahmud Qoshg‘ariy bu asariga dunѐ xaritasini ilova qilgan. Alloma mazkur xaritasida yer yuzining markazini o‘z ona yurti Issiqko‘l bilan Bolasog‘un oralig‘idagi yerlarga to‘g‘irlab chizadi. Olim mazkur xarita va unda dunѐ qabilalarining joylashishi haqida shunday ѐzadi: “Sharqdan boshlab har bir qabilaning turar joylarini birin-ketin tartib bilan ko‘rsatdim. Rumdan kun chiqargacha musulmon va boshqalarni ko‘rsatdim. Rumga yaqin birinchi qabila beyenen, so‘ng qipchoq, o‘g‘uz, yaman, boshg‘ird, basmil, so‘ng qay, so‘ng abaqu, so‘ng tatar, so‘ng qirg‘iz keladi. Qirg‘izlar Chin yaqinidadirlar. Bu qabilalarning hammasi Rum yaqinidan kun chiqar tomonga cho‘zilgandir. So‘ng chigil, so‘ng tug‘siy, so‘ng yag‘mo, hitoy “Chin”dir. So‘ngra tovg‘ach – bu “Mochin”dir. Bu qabilalar Janub va Shimol o‘rtasidadir. Bu qabilalarning turar joylarini bu doirada ko‘rsatdim”. Mahmud Qoshg‘ariyning “Dunѐ xaritasi”da ko‘rsatilgan el-elatlar yashash joyi, darѐ va ko‘llar, tog‘lar va dashtlar joylashuvi, masofa o‘lchamlari bugungi kun o‘lchovlariga g‘oyat mos kelishi, umuman, allomaning bu ishi dunѐ kartografiya fanida hozirgacha o‘z ahamiyati va qimmatini saqlab qolaѐtganini V.V. Bartold, N.Yu. Krachkovskiy, A.N. Bernshtam, S. Mutallibov, A. German, I.I. Umnyakov, H. Hasanov, Z.A. Saidboboev kabi olimlar bir ovozdan e’tirof etadilar. Ayniqsa, H.Hasanov “Sayѐh olimlar” degan kitobida Mahmud Qoshg‘ariyning geografik merosini keng sharhlab bergan.
“Devonu lug‘otit turk”  qomusiy asar. Unda ijtimoiy-siѐsiy haѐtning barcha sohasiga oid so‘z topish mumkin. Shuningdek, juda ko‘p sohaga doir ma’lumotlar keltiriladi. Shuningdek, asarda o‘simliklar dunѐsi, chorvachilik, hayvonot olamiga oid so‘zlar ham keltiriladi. Ular orqali biz o‘sha davrdagi turklarning haѐt tarzi, tabiat bilan munosabatini bilib olamiz. Asarda keltirilgan kasbhunarga oid so‘z va atamalar esa bizga X  XI asr hunarmandchiligi, madaniy haѐti qay darajada taraqqiy qilgani haqida tasavvur beradi. Shuningdek, kitobda madaniy-maishiy haѐtni ko‘rsatuvchi dalillarga ham duch kelamiz. Ayniqsa, ovqatlarni tayѐrlash yo‘llari, may achitish usullari, cholg‘u asboblari, kiyim-kechaklar, turli marosimlar bilan bog‘liq rasm-rusumlar haqidagi ma’lumotlar juda qiziqarlidir