Sharq filologiyasi fakulteti jahon adabiyoti kafedrasi

A.QODIRIY IJODI
Bo‘lg‘o‘si adibning ilk ijodi 1913-1914 yillardan boshlangan bo‘lib, dastlab u shoir sifatida qalam tebratadi. Uning “Axvolimiz”, “Millatimga”, “Tuy” (1914-1915) kabi she’rlari “Oyna” jurnalida bosilib chikadi. U uz millatini ma’rifatga chakiradi, ma’rifparvar shoir va adib sifatida maydonga chikadi. Uning “Baxtsiz kuyov” (1915) nomli fojiasi, “Juvonboz” (1915), “Ulokda” (1916) kabi xikoyalarida xam xalkni savodli, bilimli, madaniyatli va ozod kurish istagi sezilib turadi. Bu asarlar Kodiriyning badiiy ijoddagi dastlabki izlanishlari bulib, ular usha davrning tarakkiyparvar xarakati jadidchilik goyalari bilan sugorilgan, jadid adabiyoti ta’sirida yozilgan edi. Bu asarlarda Kodiriy kolok odatlarni tankid ostiga oladi, xalkni uzligini anglashga, yangilikka da’vat etadi.
Uzuvchining “Juvonboz” asarida ukishni tashlab buzuk, shaltok yullarga kirib ketgan boyvachcha otasining mol-mulkini sovuradi, sindiradi, ota-onani dogda koldirib, oxiri jinoyatga kul uradi, kamaladi. “Baxtsiz kuyov”da esa muallif kolok odatlardan biri - xashamatli tuy, ortikcha sarf-xarajatlar va ularning kungilsiz okibatlari masalasini kutaradi. Garchi bu asarlarda yozuvchi davrning muxim masalalarini urtaga kuygan bulsa xam, ular yuksak badiiy asar darajasiga kutarilmagan. Ular oshkora tashvikiy ruxda bulib, ularda san’atkorning urnini voiz, nasixatguylik egallaydi.
Uzuvchi maxorati tez yuksala berdi. Oradan sal fursat utib yozilgan “Ulokda” nomli xikoyasi avvalgi asarlari bilan tengalashtirib bulmaydigan darajada yukoridir. Endi bu asarda tashvikotchilik, xikoyachining urinini san’atkor egallaydi. Endi bu asarida muallif vokea-xodisalarni obrazlar orkali badiiy gavdalantiradi. Uzuvchi xolis turib, xodisalarga aralashmaydi. Ularni begubor bola nigoxi orkali bor xolicha ifodalaydi. Bu xikoya fakat Kodiriyning yutugi bulib kolmay, uzbek realistik xikoyachiligining yetuk namunasidir.
Yangi o‘zbek prozasi rivojida Qodiriyning xizmatlari kattadir. 1924 yili A.Qodiriy Moskvaga borib, jurnalistlar institutida taxsil olib kelgandan sung, “Mushtum” jurnalida shtatsiz muxbir bulib ishlaydi. Uning “Toshpo‘lat tajang nima deydi?”, “Kalvak Maxzumning xotira daftaridan” turkumidagi satirik xikoyalari ana shu jurnalda ilk bor bosila bordi. Bu xikoyalarda Kalvak Maxzum, Toshpulat tajang timsollari orkali vokealikdagi ichki ziddiyatlar keskin fosh etiladi. 20-yillarning urtalarida yaratilgan bu asarlarda muallif endi xayotdagi, odamlar tabiatidagi muayyan salbiy xodisalarni sof mafkuraviy nuktai nazardan turib, nukul bir yoklama koralash, fosh etish yulidan bormay, xarakter va xodisalarni xolis turib, murakkabligi, ziddiyatlari bilan ko‘rsatishga jazm etadi.
“Kalvak Maxzumning xotira daftaridan” asari 1923-1927 yillar oraligida yozilgan. Asar peshma-pesh “Mushtum” jurnalida e’lon etilib turgan.
Kodiriy bu asarida kupdan beri xakikiy xayot bilan alokasi uzilgan, madrasa xurofoti bilan govlangan maxalla imomi Kalvakning kulguli sarguzashtidan xikoya kilib beradi. Asar boshida muallif Maxzumni kaxr bilan koralash, masxaralashga tushadi. Real xayolidan uzilib kolgan Maxzumning yangiliklarni xazm kila olmay, nokulay axvolga tushib qolishi san’atkorona chizib berilgan.
“Toshpo‘lat tajang nima deydi?” asarining kaxramoni Toshpo‘lat xarakteri xam ziddiyatli. U bolaligida yaxshi tarbiya kurmagan, maktabda yolchitib bilim olmagan, omadsiz odam. U gunox ishlardan - nashavandlik, kimorbozlik, bezorilikdan xam toymaydi. Ma’rifatsizlik tufayli u kup xollarda oddiy turmush chigalliklarini yecha olmay, xayotdagi yangiliklar moxiyatini anglab yeta olmay kiynaladi, kulguli, tang axvolga tushib koladi. Xususan, solik kogozining, umuman solik siyosatining ma’nosiga tushunmay dovdirashi, babok xurozni kuvib maktabga kirib kolishi, u yerdagi yangicha ta’lim-tarbiya, ukuvchilar xakida uzicha badbin xayollaga borishi, shu kabi xatti-xarakatlari bilan chindan xam uz-uzini fosh etadi. Toshpulat muallif ta’riflaganday, ishsiz, biri ikki bulmay, yomon yullarga kirib kolib tajangligi tutgan chapani. 20-yillardagi murakkab, ogir sharoit uni shu axvolga soladi. U o‘zini xar ishga uradi, dukondorlik kiladi, tegirmonda ishlaydi, dexkonchilikka kul uradi, mardikorchilik kiladi - birok buning bilan uning kosasi okarmaydi.
Toshpulat mana shunday noxakliklarni kurganda jinnisi kuziydi, shunday ogir zamonda kambagalning boshini silash urniga, unga yomonlikni ravo kuradigan olifta mansabdorlar kuziga balo bulib kurinadi: uziga uxshaganlarning fakir yashashiga fakat shular aybdor deb biladi. Shuning uchun xam ularga duch kelganda asabiylashadi, bezoriligi tutadi, uzini ovutish uchun nashavandlikka beriladi.
“O‘tgan kunlar” romaning ma’no-mundarija doirasi aslida ancha keng. Unda xilma-xil ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-axlokiy muammolar kalamga olingan. Birok ular orasida eng muximi - yurtning, millatning takdiri, mustakilligi masalasidir. “Utgan kunlar” romaniga kadar xam, asar yozilgan paytlarda va undan keyin xam xech kim utgan asrda millat, milliy davlat takdiri uchun xayot-mamot axamiyatiga molik tarixiy xodisalarni, ulkaning mustakillikdan maxrum bulib, mustamlakachilar oldida taslim bulishga olib kelgan ommilarni Kodiriychalik chukur, ta’sirchan badiiy tadkik etgan emas. Binobarin, yurtning mustakilligi, birligi, totuvligi, tinchligi masalasi romanning asosiy pafosi darajasiga kutarilgan. Asarning markaziy kaxramonlaridan Otabek va Yusufbek xojilar shu yurtning istikloli, farovonligi, osoyishtali yuliga xayotini, jonini tikkan fidoyi kishilardir.
“O‘tgan kunlar” romanida asarning asosiy goyasi va uning badiiy vositasi bulgan vokea, syujet dastavval markaziy kaxramon - Otabek biografiyasida, sarguzashtida mujassamlanadi. Romanning birinchi bobidayok ukuvchi Otabekning mavjud sotsial-siyosiy vokealarga, xonlik tuzumi sistemaiga, Rossiyaga, oilaviy xayotga, eski “odat”larga bulgan munosabatlari bilan tanishadi. Otabek - Turkistonda, feodal istibdodi kabigida endigina tugilib, rivojlanib kelayotgan savdo burjuaziyasining dastlabki vakillaridan biri edi. Otabek ijtimoiy xayotning barcha soxalarida, shu jumladan, shaxsiy, oilaviy xayotda xam erkin, davriga nisbatan progressiv goyalarnitashuvchi tarakkiyparvar burjuaziyaning vakili sifatida maydonga chikadi. Uzuvchi Otabekni xar tomonlama mukammal kursatishga, yorkin tasvirlashga intiladi. Otabek turli shaxslar bilan tuknashadi, turli vaziyatga tushadi, turli sharoitda uning psixologiyasi chukur ochila beradi. Otabek ishk-muxabbatni shu kadar baland kuyadiki, xatto, uning xayotidagi barcha fojiali vokealar xam shu ishk-muxabbatning ximoyasi uchun kurash orkasida voke buladi. U kupdan buyon uzini maftun etgan kizning visoli uchun, uning baxtli xayoti uchun kurashib, katta dushmanlar guruxiga duch keladi. Otabek “Dushanba kuni kechasi” bobida Sodik, Mutal, Xomid singari reaksiya kuchlariga karshi tanxo kurashadi, bu kurashga uni muxabbat otlantirgan edi. Otabekning Xomidlar ustidan kozongan galabasi adolatning adolatsizlik ustidan kozongan galabasi edi. Ammo usha mudxish Xudoyorxon zamonida bu galabani kullab-kuvvatlovchi katta bir kuch bulmaganligi uchun pirovarda Otabekning kurashlari, Kumushga bulgan muxabbati chil-chil sinadi. Uning xarakterini ochuvchi eng muxim xususiyatlaridan biri shuki, Otabek xakikat va adolatga butun vujudi bilan berilgan va unga zur xissiyotlar bilan intildi, ammo adolatga olib boruvchi yulni xam, kuchni xam yaxshi bilmasdi. Bu uringa kelib Yusufbek xoji obrazi, Mirzakrim kutidor obrazi, Otabek bilan Zaynab muxabbati, Kumush va Zaynab urtasidagi konflikt, Oftoboyim, Uzbek oyim va boshka obrazlarga xarakteristika beriladi.
“Mexrobdan chayon”. “Utgan kunlar”dan sung “Mexrobdan chayon”ning dunyoga kelishiga kadar urtasida kiska vakt utgan bulsa-da, yozuvchi dunyokarashida, uning ijodiy usishida ancha yuksalish yuz beradi.
“Mexrobdan chayon”da XIX asrning II yarmidagi vokealar, Uzbekistonning Rossiya tomonidan bosib olinishi davri xayoti, sunggi xonlardan Xudoyorxon xukmronligi davridagi kora kunlar tasvir ob’ekti kilib olingan.
“Turkiston feodallarining,-deb yozadi muallif romanning mavzui tuggrisida, -keyingi vakili bulgan Xudoyorxonning uz xoxishi yulida dexkon ommasi va mayda xunarmand-kosib sinfini kurbon kilish, mamlakat xotin-kizlarini istaganicha tasarruf etishi, bunga karshi keluvchilarga, tilasa raxmsiz jazo berishi - romaning mavzuidir”. A.Kodiriy bu romanda jamiyatdagi ijtimoiy kuchlar munosabatini ifodalashda, ijobiy kaxramonlarni belgilashda tuggri yul tanlagan, Romanning bosh kaxramoni Anvar obrazi bilan tanishsak, bu xolni yanada ravshanrok kuramiz. Roman markaziga feodal istibdodining barcha daxshatlarini uz yelkasida kutargan oddiy xalk orasidan chikkan kaxramon kuyiladi. Asarning Markaziy kaxramoni Anvar xon zamonasidagi barcha fiski-fujurlarni boshidan kechirgan va feodal istibdodi ziddiyatlarida xonavayron bulib ketgan kashshok bir oilaning bokimsiz kolgan bolasidir. Anvarning xayoti va faoliyati oddiy xalk xayoti va faoliyati bilan boglab kursatiladi. Shuning uchun xam Anvar obrazida butun asarning bosh goyasi mujassamlashgan. Anvar uz iste’dodi tufayli xon urtasida bosh munshilik darajasiga kutariladi, undagi butun ziddiyatlarni kurib jirkanadi, nafratlanadi, binobarin, Anvar uzining insonga xos olijanob fazilatlarini mutlako yukotmaydi, biror nafas xam bu dargoxdan rozi bulmaydi, feodallar muxitini mutassil la’natlaydi.