Sharq filologiyasi fakulteti arab filologiyasi kafedrasi

TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI

SHARQ FILOLOGIYASI FAKULTETI

ARAB FILOLOGIYASI KAFEDRASI

KURS ISHI

MAVZU: ARAB TILIDA SINIQ KO’PLIK

BAJARDI:______________________

TEKSHIRDI:____________________

TOSHKENT 2020

MUNDARIJA

KIRISH 3

I.BOB. ARAB TILIDA SINIQ KO‘PLIK TUSHUNCHASI 4

1.1 Arab tilidagi otlarning siniq ko‘pligi. 4

1.2 Siniq ko‘plik shakllarini hosil qilish 7

14

II. BOB. SINIQ KO‘PLIK SHAKLLARI 15

2.1 So‘zlarning siniq ko‘pligi 15

2.2 Siniq ko‘plikning qo‘llanilishi. Ikki kelishikli ismlar 22

26

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 27

KIRISH

Mazkur “Siniq ko‘pliklarini tizimga solish” ma’vzuidagi kurs ishi arab nahvida juda muhim bo‘lgan qoida siniq ko‘plikka bag‘ishlangan bo‘lib, unda turli qoliplarda yasalagan uch o‘zakli fe’llarni ma’lum qoliplarga solib, ularning siniq ko‘pliklarini yasash qoidalari sharxlangan.

O‘zbek tili o‘z taraqqiyotida turkiy va boshqa tillar bilan yaqin aloqada bo‘lib, ular o‘zbek tilining lug‘at tarkibi va grammatik qurilishiga bevosita ta’sir etgan. Ayniqsa, Markaziy Osiyo va Volga bo‘yida Islom dinining yoyilishi, XI asrdan keyin arab tilining fan tili sifatida tarqalishi o‘zbek tilida arab elementlarining keng qo‘llanishiga olib keldi. O‘zbek tili tarkibiga arab elementlarining kirib kelishi forsiy badiiy adabiyot tili orqali ham yuz bergan. SHuning uchun, o‘zbek badiiy adabiyoti va adabiy tili taraqqiyotida arab tilining o‘rni sezilarlidir. Bu holat esa hozirgi ilm toliblariga arab tilining xususiyatlarini zarurat darajasida bilishni taqozo etadi.

Bundan tashqari, ma’naviyatimiz tarixiga oid bo‘lgan ilmiy va adabiy asarlarning aksariyati arab tilida bitilgan. Bu asarlarni bugungi kunda o‘rganish katta ahamiyat kasb etib, tarix, til va adabiyot kabi fanlar bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borayotganlar uchun muhim manba bo‘lib hisoblanadi. Arab yozuvi va tilini o‘rganish tarixiy manba’lar bilan tanishish va ulardan ilmiy, amaliy maqsadlarda foydalanish imkonini beradi

I.BOB. ARAB TILIDA SINIQ KO‘PLIK TUSHUNCHASI

1.1 Arab tilidagi otlarning siniq ko‘pligi.

Arab tili fiktiv tillar guruxiga kirishini yaxshi bilamiz. SHuning uchun ham arab tilida ko‘plikning ikki turi: to‘g‘ri ko‘plik va siniq ko‘plik mavjud.

To‘g‘ri ko‘plik xuddi o‘zbek tilidagidek so‘z oxiriga ma’lum qo‘shimchalar qo‘shib yasaladi. Siniq ko‘plikda xuddi o‘zbek tilidagidek so‘z oxiriga ma’lum qo‘shimchalar qo‘yib yasaladi. Siniq ko‘plikda esa, so‘zning ikki strukturasi undagi (undagi unlilar) undagilarning orasiga cho‘ziq unli va qisqa unlilar qo‘yish orqali yasaladi.

(Siniq ko‘plik) – birlik ko‘rinishi o‘zgarishi bilan ikkitadan ko‘piga dalolat qilgan narsaga aytiladi.

M: رِجَالٌ، كُتَّابٌ، أَشِدَّاءُ، صَحَائِفُ

Siniq ko‘plik ko‘rinishlari

Sog‘lom muzakkar ko‘plik va sog‘lom muannas ko‘plik qiyosiy bo‘lib, avvalgisi oqil muzakkar uchun, ikkinchisi oqil muannas uchundir. Siniq ko‘plik esa samo’iy bo‘lib, oqillarga ham oqilmaslarga ham, erkaklarga ham ayollarga ham umumiydir.

Quyidagi misollarga o‘xshash:

 

نِعَم	نقم	منح	محن
غِلْمَان	صِبْيَان	فِتْيَان	فِئْرَان
أَصْدِقَاء	أقْرِبَاء	أغْنِيَاء	أَذْكياء
طَلَبَة	كَتَبَة	سَحَرَة	مَهَرَة
حُرَّاسٌ	حُجَّابٌ	حُجَّاجٌ	كُتَّابٌ
قُضْبَان	كُثْبَان	حُمْلاَن	عُمْيَان
جَرحَى	غَرقَى	مَرْضى	أَسْرَى
قُلُوب	صُدُور	عُقُول	نُفُوس
بِحَار	جِبَال	حِبَال	صِغَار
رُكَّع	سُجَّد	صُوَّم	خُشَّع
)قُضَاة(	غُزَاة	رُعَاة	رُمَاة
)حُجَر(	غُرَف	صُوَر	لُعَب
قِرَدَة	فِيَلَة	دِبَبَة	قِرَطَة جمع قُرْط
منازل	مساجد	مدارس	مصانع
صحائف	سحائب	رسائل	عَجَائب
أفاضِل	أكَابر	أَعاظم	أعَال
أَنَاشِيد	أَغَارِيد	أَبَارِيق	أَزَاهير
)خُضْر(	صُفْر	عُرْج	عُمْى
)كُتُب(	سُفُن	شُهُب	عُمُد
)أصحاب(	أنهار	أقمار	أعلام
)فتية(	صبية	غِلمة	عِلْيَة
صَحَارَى	عَذَارَى	حَيَارَى	أَسَارَى
قَوَافِل	قوارب	خَواتم	عَواصِف
مَصَابيح	مَفَاتيح	مَزَامير	مَنَاديل
شُعَرَاء	عُظَمَاء	كُرَمَاء	خُطَبَاء
)أَفْئِدَةٌ(	أرْغِفَةٌ	أَعْمِدَةٌ	أقْنِعَةٌ
)أَوْجُهٌ(	أعين	أنهر	أبحر
عَصَافِير	قناديل	قَرَاطِيس	فَوَانِيس

Siniq ko‘plik. Ismdan siniq ko‘plik yasashda uning o‘zagiga boshqa shakl yasovchi undosh va unlilar qo‘shilib uning birlik sondagi shakli boshqa shaklga o‘zgaradi. «Siniq ko‘plik» deb atalishiga sabab ham shu. Siniq ko‘plik shakllari xilma-xil va ko‘p sonlidir. Uning ba’zi shakllari tanvin dammaga, ba’zilari esa dammaga tugaydi:

kitob-kitoblar	كتا ب -كُت بِ	dars-darslar	دَ ر س -دُرو س
bog‘- bog‘lar	حديَُة -حَدَائقُ	qadimgiqadimgilar	دي - دَمَاءُ

1.2 Siniq ko‘plik shakllarini hosil qilish

Arab tilida, ba’zi qolipdagi otlarning ko‘plik shaklini yasashning aniq marfalogik qoidalari mavjud.chunonchi, فلعلةva فعلة qolipidagi otlardan siniq ko‘plik فعل yasaladi. Masalan دولة-دول qolipida. To‘rt xarfli otlardan esa مفاعل فعالل افاعل فعاعل qoliplarida yasaladi. Masalan مدارس مدرسة . besh (o‘zakli) harfli so‘zlardan esa مفاعيل فعاليل افاعيل qoliplarida yasalishi mumkin. Masalan سلاطين سلطان CHet tildan kirgan so‘zlar bo‘lsa, ulardan فعاليلة yoki فعاليل qolipidagi ko‘plik yasaladi. Masalan:

أساتيذ – أساتذة – أستاذ نلاميذ – تلامذة – تلميذ

Agar ot 5 dan ortiq xarfdan tarkib topgan bo‘lsa, oxirgi 2 undosh olib tashlanib 4 xarflik otlar yasaladigan qolipga solib ko‘plik yasaladi.

Masalan:

عناد ل – عندل – عندلي ب

Ma’lumki, arab tili flektiv tillar guruhiga kiradi.

Ko‘pgina atoqli olimlar, jumladan I.M.Dyakonov com-xom tillari va hind-evropa tillari flektiv tillar guruhiga kiradi, deb ta’kidlaydi.

Arab tilida flektivlik hususiyati otlardan siniq ko‘plik yasalayotganda, ayrim fe’l turlari tuslanayotganda fuzion o‘zgarishlar yuz berganda namoyon bo‘ladi. Aksar hollarda ko‘plik ichki fleksiya ususli bilan yasaladi. Ichki fleksiya usulida ko‘plik yasashning o‘ziga hos hususiyati shuki, unda ko‘plik formasi, birlikdagi so‘z oxiriga bevosita qo‘shimchalar qo‘shish hisobiga emas, balki, uning tarkibi (strukturasi) ni o‘zgartirish “sindirish ” hisobiga yasaladi. SHuning uchun ham bu turdagi ko‘pliklarni “siniq” ko‘plik deb atash rasm bo‘lib qolgan.

Siniq ko‘plik shakllarini hosil qilish ba’zi hollarda maxsus qoidaga bo‘ysunadi. SHuning uchun ularni morfologik yasalish usullari va semantik belgilariga qarab tasniflash va tizimga solish mumkin.

Masalan:

[فَعْلَةٌٌ] va [فٌعْلَةٌ] qolipidagi otlarning siniq ko‘pliklari [فُعَلٌ] qolipida yasaladi. Masalan: دَوْلَةٌ – دُوَلٌ، حُجْرَةٌ – حُجَرٌ، أُجْرَةٌ – أُجَرٌ

Bunda so‘z o‘zagidan 1 chi undosh harfning qanday undosh ekanligi ahamiyatga ega emas, ya’ni u jarangsiz undosh hamzadan ham iborat bo‘lishi mumkin. YUqorida keltirilgan فُعَلٌ qolipi nisbatan barqaror qolip. Biroq ba’zi hollarda فَعْلَةٌٌ qolipida yasalgan otlarning siniq ko‘pliklari boshqa qoliplarda ham yasalishi mumkin. Masalan:

Qal’a(-lar) – قَلْعَةٌ – قِلاعٌ

[أفْعَلُ]– [فُعْلاءُ] qolipidagi rang va jismoniy kamchilikni anglatuvchi sifatlarning siniq ko‘pligi فُعْلٌ qolipida yasaladi. Masalan: حُمْرٌ – أحْمَرُ – حَمْرَاءُ . CHunonchi, bunday sifatlarning siniq ko‘liklari ikki jins uchun umumiy bo‘ladi. SHuningdek, bunday sifatlarning birlik muannas shaklidan to‘g‘ri ko‘plik usulida muannas ko‘plik ham yasalishi mumkin. Masalan: حَمْرَاءُ – حَمْرَاوَاتٌ

فُعْلٌ qolipi ham barqaror qolip hisoblanadi. Faqat ayrim hollarda bunday sifatlarning ko‘pligi فَعْلَى va فُعْلانٌ qoliplarida ham yasalishi mumkin. Masalan:

Ahmoq (-lar) –) أحْمَقُ – حَمْقَاءُ (حُمْقٌ- حَمْقَى

Garang(-lar) –) أطْرِشُ – طَرْشاءُ (طُرْشٌ- طُرْشانٌ

Arab nahvchilari ba’zi to‘rt undoshlik otlardan siniq ko‘plik yasashda aniq morfologik qoliplar qo‘llanilishini ta’kidlaydilar.

CHunonchi, to‘rt undoshlik otlardan siniq ko‘pliklar أفَاعِلُ ، فَوَاعِلُ ، فَعائِلُ فَعالِلُ مَفاعِلُ kabi qoliplar yordamida yasalishi mumkin.

Agar ot to‘rt undoshlik bo‘lib birinchi undosh harf مـَ ، مـِ pristavkasi bilan boshlansa, bunday ot مَفاعِلُ qolipida yasaladi. Bunda otning birlikdagi shakli مَفْعَلٌ، مَفْعِلٌ، مِفْعَلٌ، مِفْعَلَةٌ، مَفْعَلَةٌ kabi qoliplarda bo‘lishi mumkin. Masalan:

مَجْلِسٌ – مَجَالِسُ - kengash(-lar)

مَدْرَسَةٌ – مَدَارِسُ - maktab(-lar)

مِكْنَسَةٌ – مكانِسُ - supurgi(-lar)

مِبرَدٌ – مَبارِدُ - egov(-lar)

مَتْحَفٌ – مَتاحِفُ – muzey(-lar)

Izoh: shuni ta’kidlash joizki, so‘z tarkibidagi ta-marbuta (ة) undosh harfga kirmaydi.

Agar ot to‘rt undoshdan tarkib topgan bo‘lib, tarkibida illatli harflar ى،و،ا bo‘masa, bunday otdan siniq ko‘lik فَعالِلُ qolipida yasaladi. Masalan:

Daftar(-lar) – دَفْتَرٌ – دَفَاتِرُ

Ombor, palata(-lar) – عَنْبَرٌ – عَنَابِرُ

Sirkulь(-lar) – بَرْجَلٌ - براجِلُ

Bo‘g‘im(-lar) جَمَةٌ - بَراجِمُ بُرْ

Ot to‘rt undoshdan tarkib topgan bo‘lib, oxiridan avvalgi harf illatli (ى،و،ا) bo‘lsa, bunday otdan siniq ko‘plik فَعائِلُ qolipida yasaladi. Masalan:

Keksa(-lar) – عَجُوزٌ – عَجَائِزُ

Xat(-lar) – رِسَالَةٌ – رَسَائِلُ

Bog‘(-lar) – حَدِيقَةٌ – حَدَائِقُ

Bu o‘rinda فَعِيلٌ – فَعِيلَةٌ qolipidagi otlar haqida shuni aytish mumkinki, mazkur otlarning siniq ko‘pligi فَعَائِلُ qolipi bilan qatorda فَعُلٌ qolipida ham yasalishi mumkin. Masalan:

سَفِينَةٌ – سَفُنٌ،سَفَائنُ – kema(-lar)

مَدِينَةٌ – مُدُنٌ،مَدَائنُ – shahar(-lar)

طَرِيقَةٌ – طَرَائقُ – yo‘l-yo‘riq, uslub, tariqat(-lar)

طَرِيقٌ – طُرُقٌ – yo‘l(-lar)

Agar ot to‘rt undoshli bo‘lib, birinchi undoshdan keyingi harf illatli bo‘lsa, bunday otdan siniq ko‘plik فَوَاعِلُ qolipida yasaladi. Masalan:

CHavandoz(-lar) – فَارِسٌ – فَوَارِسُ

Mohiyat(-lar) – جَوْهَرٌ – جَوَاهِرُ

Odatda bunday siniq ko‘plik فَاعِلٌ va فَاعِلةٌ qolipidagi otlardan yasaladi.

Ot to‘rt undoshdan tarkib tpogan bo‘lib, so‘zning birinchi undoshi harfi hamzadan iborat bo‘lsa, siniq ko‘plik أفَاعِلُ qolipida yasaladi. Masalan:

Barmoq(-lar) – إِصْبَعٌ – أَصَابِعُ

Quyon(-lar) – أرْنَبٌ - أرَانِبُ

Eng buyuk(-lar) – أكْبَرُ - أكَابِرُ

So‘zlarning morfologik va fonetik xususiyatlariga ko‘ra besh undoshlik otlardan ham ma’lum tartibda, undoshlarning o‘rniga qarab siniq ko‘pliklar yasalishi mumkin. Besh undoshlik otlardan siniq ko‘plik فَوَاعِيلُ فَعَالِيلُ ، مَفَاعِيلُ va أفَاعِيلُ qoliplarida yasaladi.

Agar ot besh undoshdan tarkib topgan bo‘lib, birinchi undosh مِـ yoki مَـ pristavkasidan tarkib topgan bo‘lsa, oxirgi undoshdan oldingi harf cho‘ziq unli bo‘lsa, siniq ko‘plik مَفَاعِيلُ qolipida yasaladi. Masalan:

Kalit(-lar) – مِفْتَاحٌ – مَفَاتِيحُ

Tug‘ilish(-lar) – مِيلاَدٌ – مَوَالِيدُ

Vaqt(-lar) – مِيعَادٌ – مَوَاعِيدُ

Oxirgi ikki siniq ko‘plik to‘g‘riga o‘xshash fe’llar asosida yasalganligi uchun siniq ko‘plik yasalayotganda o‘zak harfidagi birinchi illatli harf و tiklanadi.

Ot besh undoshdan tarkib topgan bo‘lib, oxiridan avvalgi harf illatli harf bo‘lsa, siniq ko‘lik فَعَالِيلُ qolipida yasaladi. Masalan:

Sandiq(-lar) – صُنْدُوقٌ – صَنَادِيقُ

Payola(-lar) – فِنْجَانٌ – فَنَاجِينُ

Pichoq(-lar) – سِكِّينٌ – سَكَاكِينُ

Agar ot besh undosh harfdan tarkibtopganbo‘lib, birinchi undoshdan keyingi harf alifdan iborat bo‘lsa, oxiridan avvalgi harf (و) bo‘lsa, siniq ko‘plik فَوَاعِيلُ vaznida yasaladi.

Qonun(-lar) – قَانُونٌ – قَوَانِينُ

Josus(-lar) – جَاسُوسُ – جَوَاسِيسُ

Raketa(-lar) – صَارُوخٌ صَوَارِيخُ

Fonar’(-lar) – فانُوسٌ - فَوانِيسُ

Ot besh undoshdan tarkib topgan bo‘lib, birinchi undosh xamzadan iborat bo‘lsa, oxiridan avvalgi harf illatli harf bo‘sa, siniq ko‘plik أفَاعِيلُ qolipida yasaldi. Masalan:

Mintaqa, o‘lka(-lar) – إِقْلِيمٌ – أَقَالِيمُ

Uslub(-lar) – أُسْلُوبٌ – أَسَالِيبُ

Afsona, ertak(-lar) – أُسْطُورَةٌ – أَسَاطِيرُ

Beshdan ortiq undoshdan tarkib topgan otlar bo‘lsa, ularning oxiridagi 5 yoki 5-6 o‘zak undoshlar tushirib qoldirilib, siniq ko‘pliklar 4 undoshlik otlar kabi فَعَالِلُ qolipida yasaladi. SHuningdek, ba’zi 6 undoshlik otlarning 3-4 undosh harflari tushirib qoldirilib, ulardan siniq ko‘pliklar yasalishi mumkin. Masalan:

Bulbul(-lar) – عَنَادِلُ-عندل-يب – عَنْدَلِيبُ

Behi(-lar) – سَفَارِجُ-سفرج-ل – سَفَرْجَلٌ

Dastur(-lar) – بَرَامِجَ – بَرْنَامَجٌ – بر-نا-مج

Ajnabiy tillardan kirgan va shaxs nomini anglatuvchi otlardan siniq ko‘lik ikki qolipda yasaladi. فَعَالِلَةٌ va فَعَاليِِلُ. Masalan:

Ustoz(-lar) – أُسْتَاذٌ – أَسَاتِذَةٌ / أَسَاتِيذٌ

Faylasuf(-lar) – فَيْلَسُوفٌ – فَلاَسِفَةُ

Podshoh(-lar) – قَيْصَرٌ – قَيَاصِرَةُ

أسْتَاذٌ so‘zining siniq ko‘plik shaklining yasalishiga to‘xtaladigan bo‘lsak, uni uch qolip misolida talqin etish mumkin.

Agar أسْتَاذٌ so‘zining birinchi undosh harfini فَاءٌ bilan belgilasak, bunda uning siniq ko‘pligini yuqoridagi keltirgan qoidamizga binoan فَعالِلَةٌ yoki فَعالِيلُ qoliplarida yasash mumkin bo‘ladi. Agar birinchi undosh harfini همزة - أ deb oladigan bo‘lsak, tarkibidagi undoshlar tartibi va tarkibini hisobga olib, uni أفَاعِيلُ qolipida yasalishini ta’kidlash joiz bo‘ladi.

YUqoridagi ikki qolipdan birinchisi, ya’ni فَعَالِلَةٌ ko‘proq qo‘llaniladi. Lug‘atlarda ham aynan shu qolipda yasalgan shakllar beriladi.

فَعَالِلَةٌ qolipida, qabila yoki mamlakatga mansublikni anglatuvchi nisbiy otlarning ba’zilaridan ham siniq ko‘pliklar yasalishi mumkin. Masalan:

Mag‘riblik(-lar) – مَغْرِبِيٌّ – مَغَارِبَةٌ

Bog‘dodlik(-lar) – بَغْدَادِيٌّ – بَغَادِدَةٌ

فُعَالٌ، فَعَالٌ، فِعَالٌ

vaznidagi otlarning siniq ko‘pliklari asosan أَفْعِلَةٌ qolipida yasaladi. Masalan:

Faoliyat(-lar) – نَشَاطٌ – أَنْشِطَةٌ

Til(-lar) – لِسَانٌ – أَلْسِنَةٌ

Savol(-lar) – سُؤَالٌ – أَسْئِلَةٌ

Tartib, intizom, tuzum(-lar) – نِظَامٌ - أنْظِمَةٌ

Iloh, xudo(-lar) – إلَهٌ – إلاهٌ (آلِهَةٌ)

Rahbar, boshliq, imom(-lar) – إمامٌ - أئِمَّةٌ

II. BOB. SINIQ KO‘PLIK SHAKLLARI

2.1 So‘zlarning siniq ko‘pligi

So‘zlarning siniq ko‘pligini hosil qilishning aniq bir qoidasi yo‘q. Ammo bir xil qolipdagi so‘zlarning siniq ko‘pligi odatda bir xil qolipda hosil qilinadi:

darslar	د ر س - درو س	chaqaloqlar	مَ ولو د - مَوالِيدُ
ko‘zlar	ع ي - عيو ن	korxona	مَ شرُو ع - مَشَِاِريعُ
farz amallar	فـ ر ض - فـرو ض	tushunchalar	مَ فهُو م - مَفَاهيمُ
qarz	دَي ن - ديو ن	tantana; protokol	مَ رسُو م - مََ راسيمُ

Jadvalga qarab o‘xshash vazndagi so‘zlarning ko‘pligi ko‘pincha bir xil vaznda bo‘ladi deb ayta olamiz. Ammo birlik sonda bir vaznda bo‘lgan so‘zlarning ko‘pligi har xil yoki, aksincha, birlikda har xil vaznda bo‘lgan so‘zlarning siniq ko‘pligi bir xil vaznda bo‘lishi mumkin. Quyidagi jadvalda siniq ko‘plikning ko‘p uchraydigan shakllari berilgan:

Tarjimasi	Ko‘plik shakli		Birlik shakli
fasl- fasllar	فصُو ل	فُ عولٌ	ف ص ل	١. فَ عْلٌ
o‘tloqzor- o‘tloqzorlar	مُرو ج		مَ ر ج
ish- ishlar	أمُو ر		أ م ر
qo‘shin- qo‘shinlar	جُيو ش		جَ ي ش
qalam- qalamlar	أََُ ا م	أفْ عَالٌ	ُـل م	٢. فَ عَلٌ
xato- xatolar	أ غا ط		غَلَ ط
yangilik- yangiliklar	أ حدَا ث		حَدَ ث
quvonch- quvonchlar	أف ـرا ح		فـر ح
ish- ishlar	أ عمَا ل		عَمَِ ل
talaba - talabalar	طاَّ ب	فُ عَّالٌ	طال ب	٣. فاعِلٌ
o‘quvchi- qori o‘quvchilar- qorilar	ُـراء		ار ئ
posbon- posbonlar	حُرا س		حَاِر س

fermer- fermerlar	زرا ع		زارعِ
bo‘lim - bo‘limlar	أََُ سَا م	أفْ عَالٌ	ُس م	٤. فِعلٌ
partiya - partiyalar	أ حِا ب		حِ ِ ب
ism - ismlar	أ سَاء		ا سِ م
foyda - foydalar	أَ ربا ح		ر ب ح
jag‘ tish - jag‘ tishlar	أ ضرَِا س		ض ر س
gazeta - gazetalar	جَرائِدُ	فَ عَائلُ	جَريدَ ة	٥.فعِيلةٌ
vosita - vositalar	وَسَائلُ		وَسِيلة
snaryad- snaryadlar raketa - raketalar	ذَائِفُ		ذيفَة
dushmanlik; kek saqlash	ضَغائِنُ		ضَغِينَة
institut- institutlar	مَعَاِهدُ	مَفَاعِلُ	مَ عهَ د	٦. مَفْعَلٌ
zavod- zavodlar	مَصَانِعُ		مَ صَن ع
sud- sudlar tribunal- tribunallar	مَُاكمُ		مَُكَمَة	مَفْعَلةٌ
kutubxona; kitob do‘kon	مَكَاتبُ		مَ كَتبة
yo‘l- yo‘llar	طر ق	فُ عُلٌ	طَِرِي ق	٧. فِعيِلٌ فِعيلةٌ
yangi- yangilar	جُدُ د		جَدِي د
shahar- shaharlar	مُدُ ن		مَدينة
kema- kemalar	سُِفُ ن		سَِفينة
orden- ordenlar	أوِسَة	أفعِلةٌ	وسَا م	٨. فِعَالٌ
qurol- qurollar	أ سلحَة		ساَ ح
kitob- kitoblar	كُتُ ب	فُ عُلٌ	كِتَا ب	٩. فعَالٌ
poezd- poezdlar	ط ر		طا ر
ko‘cha- ko‘chalar	شَواِرعُ	فَ وَاعِلُ	شَاِرع	١١. فَاعِلٌ
deraza- derazalar	نـوافذُ		نافذَة
poytaxt- poytaxtlar	عواصِمُ		عاصِمَة	فاعِلةٌ
kasal- kasal lar	مَ رضَى	فَ عْلى	مَريِ ض	١١. فعِيلٌ
o‘ldirilgan- o‘ldirilganlar	ـ تـلى		تي ل
baxil- baxillar	بُِاءُ	فُ عَلاءُ	بَِِي ل	١٢.فعِيلٌ
rahmdil- rahmdillar	رحَْاءُ		رَحي م
shijoatli- shijoatlilar	شُ جعا ن	فُ عْلانٌ	شُجَاع	١٣. فُ عَالٌ فَ عَلٌ
yurt- yurtlar	بـ لدَا ن		بـلَ د
xona- xonalar	غر ف	فُ عَلٌ	غُ رَفة	١٤. فُ عْلةٌ
surat- suratlar	صُِو ر		صِور ة
millat- millatlar	مل ل	فِعَلٌ	ملة	١٥. فعْلةٌ
qissa- qissalar	ِصَ ص		صَّ ة
qizil- qizillar	حُْ ر	فُ عْلٌ	أَ حْرُ	١٦. أفْ عَلُ (muz.)
garang- garanglar	ط ر ش		أطَ رشُ
qizil- qizillar	حَْ راوَا ت	فَ عْلاَوَاتٌ	حَْ راءُ	١٧. فَ عْلاَءُ (muan.)
garang- garanglar	ط رشَاوا ت		ط رشَاءُ

O‘zagi to‘rt undoshli so‘zlarning ko‘pligi (ة hisobga kirmaydi) ko‘pincha َ^مَ^فا^ِعـ ُ^ل vaznida va besh undoshli so‘zlarning ko‘pligi (cho‘ziq unlisi hisobga kiradi) esa مَفَا^ِعيـلُ vaznida hosil bo‘lishini yodda tutish zarur:

manzil - manzillar	مَنازلُ	مَفَاِعلُ	مَ نِ ل	مَفْعِلٌ مَفْعَلةٌ
bosqich-bosqichlar; kurs - kurslar	مَراِحلُ		مَ رحَلَة
stol -stollar	مَنَاضِِدُ		مِ نضَدَ ة	مِفْعَلةٌ
kalit - kalitlar	مَفَاتيحُ	مَفَاعِيلُ	م فتا ح	مِفْعَِالٌ مفْعيلٌ
bechora- bechoralar	مَسَاكيُ		ِم سك ي

Lug‘atlarda har bir so‘zning ko‘pligi uning ketidan qavs ichida yozib qo‘yiladi.

2.2 Siniq ko‘plikning qo‘llanilishi. Ikki kelishikli ismlar

Ikki kelishikli ismlarning asosiy xususiyati shundaki, ular noaniq holatda bo‘lsa, ikkita: bosh va tushum-qaratqich kelishiklarida, aniqlik artikli «ال » bilan kelsa yoki boshqa otga nisbatan ) مُضَا ف( -qaralmish bo‘lsa uchta kelishikda turlanadi:

aniq yoki birikkan holat(izofa)	noaniq holat	kelishik
الأف ضَلُ؛ أَف ضَلُ ال فُصُولِ	أف ضَلُ	bosh
ا دَائقُ؛ حَدَائقُ ال مَدِينَةِ	حَدَائقُ
الأف ضَلَ؛ أف ضَلَ ال فُصُولِ	أف ضَلَ	tushum
ا دَائقَ؛ حَدَائقَ ال مَدِينَةِ	حَدَائقَ
الأف ضَلِ؛ أف ضَلِ ال فُصُولِ	أف ضَلَ	qaratqich
ا دَائقِ؛ حَدَائقِ ال مَ دِينَةِ	حَدَائِقَ

^{Bu isml}a^rga: a) يوسُفُ، إ دريسُ، مِ صرُ، فاطِمَةُ ^kabi a^{toqli otl}a^r;

b) «ا» va «ن» ga tugagan مَ رَوانُ، عُ ثمَانُ، سَ لمَاِِنُ atoqli otlari; g) fe’l shaklidagi أ حْدُ ، أ كَبـرُ ، يَ يدُ atoqli otlari

d) siniq ko‘plikning oxiri damma bilan tugagan barcha shakllari kiradi.

Agar moslashgan aniqlovchi birikmasidagi aniqlanmish to‘g‘ri yoki siniq ko‘plikdagi oqil (odamni bildiradigan) ot bilan ifodalangan bo‘lsa, moslashgan aniqlovchi u bilan to‘liq moslashadi:

ال رجَالُ ال عُلمَاءُ .. ...olkishiim )lar) رجَا ل بُِاءُ .. ...bkishiaxil )lar)

الن سَاءُ ال عَالمَاتُ .. ... olim ayollaarالن سَاءُ ال فَاضِاتُ .. afozilyollara...

Agar aniqlanmish g‘ayri oqil (odamni bildirmaydigan) so‘z bo‘lib, ko‘plik sonda bo‘lsa, uning aniqlovchisi birlik sonda, muannas jinsda qo‘yiladi. CHunki arab tilida ko‘plik sonda turgan jonivor va predmetlar muannas jins, birlik sonda deb qabul qilingan. Masalan:

birikmaning tarjimasi	aniq holatda	noaniq holatda
yangi uylar...	ال بـيوتُ ا لْدِيدَِةُ ...	بـيو ت جَدِيدَ ة ...
foydali maqolalar...	ال مَُِ الاتُ ال مُفيدَةُ ...	مَُِ الا ت مُفيدَة ...
laychalar...	ال كابُ الصَّغيرةُ ...	كَا ب صَغيرة ...

YUqoridagi moslashish qoidalari moslashgan aniqlovchi vazifasida keladigan ko‘rsatish olmoshlariga ham, ismiy kesimlarga ham, fe’l-kesimlarga ham taalluqli. Faqat ismiy kesim ismiy gapning qoidasiga binoan noaniq holatda kelishini unutmasligimiz zarur:

هَؤلِاِء النِ سَا ءُ عَالِمَا ت . .Bu ayollar olimalardir هَذه ال بـيوتُ جَديدَ ة . .^{Bu uyl}a^{r yangidir}وَِصَ لَت السَّياراتُِ . .^Ma^shina^la^r (^etib) ^ke^ldi

Gapda shaxs yoki narsalarning ko‘p yoki kamligini « كَثير - ko‘p» va « ليل - oz» yoki « كَث^ِير عدَ د- ko‘p sonli» va « عدَ ^د ل^ِي ^ل- oz sonli» so‘zlarining « ِم ^ن» so‘zi bilan birga kelgan shakli vositasida ifodalash mumkin. Ular ma’no jihatidan bir xil va aytish uchun ham qulay. Ular bilan kelgan so‘z ko‘plik sonda bo‘ladi. YAna bu so‘zlarning grammatik sonini ko‘plik sonda aytilayotgan so‘zning grammatik soni bilan moslashtirish shart bo‘lmaydi. O‘zingiz solishtirib ko‘ring:

ko‘pchilik olimlar...	ا لعلمَ اءُ ا لكََثائرُ ..	عدَ د كَث ير مِنَ ال علمَاءِِ ..	كَِث ير مِنَ ا لعلمَاءِ ..
ozchilik olimlar...	ا لعلمَاءُ ا لَائلُ ..	عدَ د لي ل منَ ال علمَاء ..	لي ل منَ ال علمَاء ..

Sodda ismiy gapda uning bosh bo‘laklaridan tashqari ikkinchi darajali bo‘laklardan aniqlovchi, to‘ldiruvchi yoki xol ham bo‘ladi:

Bu kishi universitet mudarrisi.	هَذَا الرٍَّجُلُ -مُدَ رسُ ا لَْامِعَةِ .
Zaydning amakisi taniqli jurnalistdir.	عَمُّ زي د - صُحُف ي مَ عرو ف .
Bu jurnalist arab kishidir.	هَذَا الصُحُفيُّ - رجُ ل عَرَِ ب.
Bu kishi Misrdagi farang jurnalistidir.	هَذَا الرجُلُ -صُحُِف ي فـرن سِ ي ِفِ مِ صرَ .

Sodda yoyiq gap deb ana shunday gaplarga aytiladi. Bunday gaplarda gapning ega yoki kesimining bitta, ikkita yoki uchtadan moslashgan aniqlovchisi ham bo‘lishi mumkin:

Bu misrlik kishi- mashhur jurnalistdir.	هَ ذَا الرجُلُ ال مِ صريُّ - صحُِف ي مَ شهُو ر .
Bu mashhur arab jurnalistiiroqlik kishidir.	هَذَا الصحف ي ا لعرِبُّ ا لمَ شهُورُ –رج ل عار ي .

Gapda ikkinchi darajali bo‘laklarning ham moslashgan yoki moslashmagan aniqlovchisi bo‘lishi mumkin. Ularga o‘rni kelganda to‘xtalib o‘tamiz.

XULOSA

So‘nggi yillarda SHarq tillarini, xususan, arab tilini o‘rganishda muayyan ishlar amalga oshirildi. Jumladan, arab tili fanidan dasturlar, o‘quv qo‘llanmalar va darsliklar o‘zbek tilida yozila boshlandi. Hozirgi kunda arab tili Respublikamizning Toshkent davlat sharqshunoslik institutida, Toshkent islom universitetida asosiy fan sifatida o‘qitilsa, O‘zbekiston milliy universiteti, Jahon tillari universiteti va Toshkent Davlat pedagogika universitetining filologiya va tarix fakulьtetlarida qo‘shimcha til sifatida o‘qitilib kelinmoqda.

YUqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, ma’lum qolipdagi va turdagi otlarning siniq ko‘pliklari aniq va qat’iy morfologik andozalar asosida va ba’zilari bir muncha barqaror bo‘lmagan andozalar asosida yasalishi mumkin ekan.

Siniq ko‘plik qoliplarini barqaror – mutloq va nisbatan barqaror qoliplarga bo‘lish mumkin. Ularni bilish esa arab tilini mukammal va to‘laqonli egallashda muhim ahamiyat kasb etadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. B.M.Grande. Kurs arabskoy grammatiki v sravnitelьno-istoricheskom osveщenie. M.98.

مصطفى الغلاييني. جامع الدروس العربية. القاهرة–2003م2.

حبيب المغنية. الوافي في النحو والصرف. بيروت–2004م.

B.Z.Xolidav. Uchebnik arabskogo yazыka. T.1984g.

N.Ibrohimov, M.YUsupov. Arab tili grammatikasi. T.1997.